نشانه های شکل گیری مدیریت جهادی در دفاع مقدس؛ مطالعه موردی عملیات ثامن الائمه

١- مقدمه:

پس از حمله سراسری رژیم بعث عراق به ایران و سقوط برخی از شهرهای مرزی همچون خرمشهر، بستان، سوسنگرد و. ..، پس از ٤٥ روز از آغاز جنگ و تثبیت این رژیم در پنج استان کشور که استان خوزستان در رأس اهداف عراق قرار داشت، ایران با انجام عملیات های زمینی، هوایی و دریایی درصدد بیرون راندن این متجاوز از کشور بود.

حضور گسترده و همه جانبه مردم در صحنه های جنگ و پشتیبانی بیدریغ آن ها از نیروهای مسلح، باعث جلوگیری از پیشروی نیروهای دشمن به طور گسترده شد. در این راستا در مناطق جنوب و غرب، عملیات های متعدد و متنوع زمینی، هوایی و دریایی انجام شد (مرادپیری و شربتی، 191: 99).

نواقص و کاستیهای دفاعی ایران، هنگامی که بنیصدر عهده دار فرماندهی کل قوا بود، نقش زیادی در سهولت پیش روی نیروهای ارتش عراق در عمق سرزمین ایران و محاصره و اشغال شهرها داشت. آرایش دفاعی نیروهای ایران به شیوه سنتی (یعنی طبق آیین نامه ها و بدون در نظر گرفتن وضعیت جدید) و بدون بررسی دقیق و در نظر گرفتن احتمالات گوناگون انجام گرفت؛ بنابراین گسترش عملیاتی و تاکتیک نظامی ایران دچار نقص بود و درک روشنی از تلاش اصلی عراق وجود نداشت (رضایی، ١٣٧٤/٤/١٥).

عملیات هایی که به فرماندهی بنیصدر انجام گرفت و موفقیتی در پی نداشت؛ بلکه نتایج نامطلوبی در برداشت عبارت اند از (درودیان، ١٣٩٢: ٣٥):

١) عملیات پل نادری: ٢٣ مهر ١٣٥٩، در غرب رودخانه کرخه

٢) عملیات جاده ماهشهر: ٣ آبان ١٣٥٩، در شرق رودخانه کارون

٣) عملیات نصر: ١٥ دی ١٣٥٩، در جنوب غربی اهواز و سوسنگرد

٤) عملیات توکل: ٢٠ دی ١٣٥٩، در شرق رودخانه کارون

شکست نیروهای ارتش در ماه های اول جنگ، عراقیها را مطمئن کرده بود که بیدردسر در خاک ایران میمانند. کردزمن، محقق آمریکایی مینویسد «اولین تأثیر این عملیات ها این بود که عراقیها باور کردند با کمی استقامت دفاعی میتوانند دستاوردهای خود را حفظ کنند» (درودیان، 1382: 186).

چهار عملیات انجام شده در ماه های اول جنگ توفیق چندانی در مناطق اشغالی نداشت. این ناکامیها موجب کاهش روحیه نیروهای خودی و اتخاذ راهبرد تهاجمی از سوی دشمن شد. در طرح ریزی مانور چهار عملیات انجام شده، حتی اصول کلاسیک جنگ و روش های علمی عملیاتی رعایت نشد و بررسیهای دقیقی از وضعیت ارتش عراق و توانمندیهای خودی به طور کامل و در حد لازم صورت نگرفت و عملیات های مذکور با عدم موفقیت همراه شدند. البته در همین مقطع رزمندگان پرتوان اسلام به منظور تثبیت و جلوگیری از پیشروی نیروهای دشمن از شمال غرب تا جنوب و در مقاطع زمانی مختلف، عملیات های متعددی انجام دادند که منجر به تلفات قابل توجهی بر نیروهای دشمن و آزادسازی بخش هایی از میهن اسلامی گردید. از جمله مهم ترین این عملیات ها میتوان به سید صادق در ٥٩/٩/٢٨، تنگه حاجیان ٥٩ /١٠ /١٤، میمک ٥٩ /١٠ /١٩ و بازی دراز در ٦٠/٢/٢ اشاره نمود (مرادپیری و شربتی، ١٣٩١: ١٠١-١٠٢).

بلافاصله پس از برکناری بنیصدر از فرماندهی کل نیروهای مسلح در ١٣٦٠/٣/٢١، امیر سرلشکر شهید ولیالله فلاحی جانشین رئیس ستاد مشترک ارتش از سوی امام خمینی (ره) اجازه یافت تا تعیین تکلیف جانشین فرماندهی نیروهای مسلح، با استفاده از اختیارات مقام رهبری، مأموریت ها و وظایف محوله در ستاد مشترک ارتش را انجام دهد (صحیفه امام، ١٣٧٤: ٤٢١).

با فرار بنیصدر از کشور و همکاری برخی از افراد نیروی هوایی، تغییراتی در سطوح عالی ارتش در دستور کار قرار گرفت. بر این اساس کلیۀ فرماندهان پایگاه ها و تعدادی از مسئولان ستاد نیروی هوایی در ١٣٦٠/٥/١٦ تعویض گردیدند (نمکی، ١٣٨٧: ١٧٢). همچنین سرهنگ (امیر سپهبد شهید) علی صیاد شیرازی که توسط بنیصدر کنار گذاشته شده بود، در ١٣٦٠/٥/١٢ به سمت فرماندهی قرارگاه غرب نیروی زمینی ارتش برگزیده شد. در حقیقت نیروی زمینی ارتش با انجام چهار عملیات ناکام در چهار ماهه اول جنگ به این نتیجه رسید که با کمک سپاه و حضور نیروهای داوطلب مردمی و بسیجی میتواند عملیات های موفقی را اجرا کند. پس از برطرف شدن مهم ترین مانع همکاری بین ارتش و سپاه، همدلی بیشتری برای استفاده از ظرفیت های یکدیگر برای مقابله با ارتش عراق پیدا شد و زمینه برای همکاری و هماهنگی بیشتر ارتش و سپاه فراهم گردید. جلسات مشترکی بین سپاه و ارتش برای شکست حصر آبادان برگزار شد که در نهایت منجر به طرح ریزی و اجرای عملیات مشترک و موفق از جمله عملیات ثامن الائمه (ع) گردید (مرادپیری و شربتی، ١٣٩١: ١٠٧).

٢- بیان مسئله و پرسش اصلی تحقیق:

در یک سال اول جنگ، مردم و نیروهای رزمنده و امکانات و تجهیزات، همان مردم و رزمندگان و همان تجهیزات و امکانات بود. کشور در آن سال به سرمایه و نیروهای شگفتی دست نیافته بود؛ از خارج از کشور هم واردات انسانی و غیر انسانی مهمی نداشتیم و حتی برعکس، برخی نخبگان و سرمایه داران از کشور خارج شدند؛ حال مسئله این است که چه عاملی باعث شد بعد از سال اول جنگ، دفاع مقدس طوری دیگر رقم بخورد. برای پاسخ به این سؤال، نیاز به پژوهش رخدادهایی است که پیش از آغاز عملیات ثامن الائمه (ع) به وقوع پیوست.

ازاین رو بایسته است تا این موضوع، با گستردگی مورد مطالعه و پژوهش قرار گیرد تا ضمن توجه به موفقیت های حاصل از این عملیات، ریشه ها و علل آن نمایان شود. از سوی دیگر، لزوم بررسی ابعاد سرمایه اجتماعی و معنوی دفاع مقدس، میتواند در ایجاد قدرت و کسب عزت و استقلال کشور در برابر زیاده خواهیهای نظام استکبار نقش بسزایی ایفا نماید.

٢-١- سؤال اصلی:

مهم ترین عامل اصلی موفقیت عملیات ثامن الائمه (ع) که باعث تقویت نیروهای داخلی و شکست عراق در میدان جنگ شد، چه بود و دارای چه مختصات و مشخصاتی است؟

٣- تغیر نسل مدیریتی:

به اعتقاد اکثر صاحب نظران و کارشناسان، تغییر رویکرد مدیریت جنگ باعث پیشروی نیروها و بازپس گیری مناطق اشغالی شد. از اواخر بهار ١٣٦٠ با انجام عملیات «فرماندهی کل قوا خمینی روح خدا» تغییر رویکرد مدیریت در جبهه ها ملموس شد و فرماندهی جنگ در سال دوم نسبت به سال اول با یک تغییر ١٨٠ درجه انجام گرفت که یکی از تغییرات مهم در فرماندهی جنگ، اعتماد به جوانان از جمله شهیدان باقری، بقایی، خرازی و. .. بود. تغییر نسل مدیریتی در جنگ، باعث تغییر در نحوه جنگیدن شد که با استفاده از راه های پیش بینینشده و در برخی از مواقع با استفاده از اصل غافلگیری دشمن در زمان و مکان؛ حتی نحوه ی جنگیدن را تغییر داد.

عملیات ثامن الائمه (ع) که منجر به شکست حصر آبادان پس از حدود یک سال از آغاز جنگ شد (٣٤٩ روز)، اولین عملیات در طول هشت سال دفاع مقدس بود که با استفاده از ابزار پیش بینینشده، باعث شکست دشمن گردید؛ که این ابزار در مدیریت داخلی، باعث تقویت اراده ها و در مدیریت خارجی، باعث شکست ارتش عراق گردید.

٤- تغییر رویکردی و راهبردی مدیریت جنگ:

ستاد عملیات جنوب را جوانانی چون شهید حسن باقری و داوود کریمی در پایگاه گلف اهواز پایه گذاری کردند و بعدها رحیم صفوی فرمانده آن ستاد شد. حسن باقری هم از روز اول جنگ اطلاعات عملیات را در آن ستاد پایه گذاری کرد. سردار رحیم صفوی درباره آن ستاد می – گوید: «با انتخاب افراد لایق، توانمند، مؤمن، شجاع و تحصیل کرده، کارها سامان یافت. غلامعلی رشید جانشین ستاد، حسن باقری مسئول اطلاعات عملیات و محمد حجازی مسئول اعزام نیرو شد» (نجف پور، ١٣٨٨: ٢٦٠).

ستاد عملیات جنوب سپاه بسیار فعال تر از گذشته، امور جنگ را پیگیری کرد. فرماندهان سپاه در خوزستان و در جلسات هفتگی ستاد عملیاتی جنوب شرکت میکردند، گزارش میدادند و تصمیم گیری میکردند. سردار غلامعلی رشید از فرماندهان ستاد عملیاتی جنوب میگوید: «این ها میآمدند گزارش جبهه هایشان را میدادند. در این جلسات از آخرین حوادث مطلع میشدیم و مشکلات و وضعیت خودی و دشمن را متوجه میشدیم. در محورها هم هر کس که در هر محور مسئول بود، پیشنهادهایی میداد و ما بررسی میکردیم و اگر قانع میشدیم به کمک آن ها میرفتیم» (درودیان، ١٣٨٢: ١٣٨).

سردار فتح الله جعفری، درباره تغییر راهبرد جنگ مینویسد: «در آن مقطع، شرایط انقلابی حاکم بر کشور و تمایلات لیبرال ها در عرصه سیاسی و نظامی به نحوی بود که قصد داشتند با تسلط بر ساختار سیاسی و نظامی کشور حاکمیت خود را تثبیت کنند، اما دیدگاه های آن ها با شرایط حاکم بر ایران مطابقت نداشت و این موضوع سبب ایجاد بن بست نظامی در جبهه ها و بیثباتی سیاسی در داخل کشور شده بود. شکست استراتژی نظامی عامل بن بست نظامی بود و بن بست نظامی میتوانست برای منافع ملی کشور عواقب خطرناکی داشته باشد. بنیصدر به امام نامه نوشت که با توجه به هیئت های صلحی که به تهران آمده اند، اگر ما این صلح را بپذیریم بهترین موقعیت خواهد بود. امام در پاسخ به بنیصدر در دیداری با مردم فرمودند یأس و ناامیدی از جنود ابلیس است. این حرکت ارزشمند امام توانست روحیه از دست رفته مردم را بازیابی کند».

استقرار طولانی نیروها در خطوط مقابل دشمن، شناساییهای مکرر و فعالیت های ستاد عملیاتی جنوب، نیروهای سپاه را منسجم کرد و دیدگاه های جدیدی را پدید آورد. سپاه ایده ها و پیشنهادهایش را ارائه داد و عملکرد مشاورین بنیصدر را نقد کرد. همچنین با توجه به امکانات و مقدوراتش، عملیات هایی محدود را طراحی کرد و انجام داد. به اعتقاد حسن باقری برای ورود به مرحله ی جدید از جنگ، باید به خود جرئت داد و قبول کرد که این نوع جنگیدن به درد نمیخورد و لازم است استراتژی جنگ عوض شود.

فرمانده عملیات جنوب، غلامعلی رشید هم درباره آن دوران گفته است: «امام میفرمودند اصل جنگیدن است و این سیاست اصلی و محوری ما بود. برای ما شرایط ماه پنجم جنگ بن بست بود. دلیل این ناکامی و شکست در عملیات های چهار ماه گذشته بود که در هیچ کدام توفیقی به دست نیاورده بودیم؛ بنابراین سؤال «چه باید کرد؟» پیش روی ما بود و درک میکردیم و میفهمیدیم که شیوه جنگ باید تغییر کند. این حرف از سوی انسان هایی زده میشد که روح بزرگی داشتند، مثل برادر حسن باقری. ما نیازمند دکترین و راهبرد جدیدی بودیم و اصول الهام گرفته از امام برای جنگیدن و تجدید نظر در روش های جنگ (تاکتیک و استراتژی) روح کلی دکترین و راهبرد ما را تشکیل میداد و این آغاز تحول و شکل گیری روند جدیدی بود که موج های تحول آن تا فتح خرمشهر پیشرفت» (شیرعلی نیا و زاهدی، ١٣٨٨: ٤٤-٤٥).

به عنوان مثال سپاه برای اجرای عملیات های بزرگ و گوناگون، راهبردها و تاکتیک های زیر را در دستور کار قرار میداد: (شیرعلی نیا و زاهدی، ١٣٨٨: ٤٧)

١) ایجاد شبکه اطلاعات عملیات در تمامی جبهه ها و هدایت و کنترل این اطلاعات از گلف برای شناسایی دقیق دشمن، زمین، جو، راهکارها و در محورهای نفوذی، محل تجمع، قرارگاه ها و سیستم هدایت و کنترل هوشمند.

٢) عملیات خط شکنی، اتخاذ تاکتیکی جدید متکی بر نیروهای پیاده سپاه، به خصوص نیروهای بسیج و نیروی انقلابی ارتش با رخنه در مواضع و خطوط مقدم دشمن در شب برخلاف روش قبلی که تکیه بر زرهی بود.

٣) همکاری و هماهنگی با کلیه واحدهای فعال در جنگ اعم از ارتش، نیروهای شهید چمران و جهاد سازندگی.

٤) استفاده از سلاح های سبک و نیمه سنگین که مهمات آن ها در اختیار باشد یا امکان ساخت آن وجود داشته باشد.

٥) تکیه بر ایمان، عشق به شهادت و گسترش فرهنگی انقلاب و امام در صحنه های جنگ.

٦) هجوم غافلگیرانه بدون آتش تهیۀ اولیه و تأکید بر اصل غافلگیری به عنوان یک اصل محوری در نظریه جنگ انقلابی سپاه.

٧) بهره گیری از تاریکی شب (تک شبانه) که نقطه ضعف دشمن و تمام ارتش های کلاسیک بود.

٨) فرماندهی و کنترل دقیق و لحظه به لحظه و همراه با رزمندگان

٩) شناسایی دقیق از دشمن، زمین و جو

١٠) گسترش سازمان رزم با نیروهای انقلابی و داوطلب و تربیت کادر فرماندهی

١١) جذب نیرو، آموزش و سامان دهی در محورهای عملیاتی

سپاه و ارتش منسجم تر شدند. نیروهای مردمی هم فشارشان را برای آغاز عملیات بیشتر کردند. فرماندهان بارها خواستار عملیات در محور دارخوین بودند و بسیجیها مرتب درباره آن میپرسیدند. حسن باقری را فرستادند تا حرف های بسیجیها را بشنوند و دربارة عملیات برایشان توضیح دهد؛ شهید حسن باقری با شنیدن صحبت آنان، آن قدر دقیق درباره عملیات بعدی صحبت کرد که هیچ کس حرفی برای گفتن نداشت. او برای بسیجیها توضیح داد که ما تاکنون چند عملیات ناموفق داشته ایم و دشمنان یاغی شده است. عملیات بعدی باید آن قدر پرقدرت باشد که دشمن نتواند کاری بکند و ما برای عملیات بعدی روحیه بگیریم . ایشان طوری دقیق صحبت کرد که حرفی برای گفتن نماند (بنی لوحی و مرادپیری، ١٣٨٧: ١٣٠).

٥- اولین تجربه موفق ناشی از تغیر رویکرد و راهبرد مدیریت جنگ:

کانون مرکزی و نقطه ثقل تحول در جنگ را بدون شک باید حضوری جدی و همه جانبه سپاه و بسیج در جنگ دانست، مسلماً این حضور صرفاً به معنای حضور فیزیکی نیروهای سپاه و بسیج در جنگ نیست، زیرا که پیش از این و در مرحله مقاومت و دفاع در برابر متجاوز، نیروهای انقلابی و مردمی در صحنه حضور داشتند و نقش تعیین کننده ای ایفا کرده بودند. در مرحله جدید بر پایه درکی روشن از ناکامیهای بنیصدر و ارتش در آزادسازی مناطق اشغالی، ضرورت شکستن بن بست نظامی حاکم بر جنگ و حمله به دشمن که با تغییر راهبرد جنگ قابل تحقق بود، با حضور سپاه تأمین و آغاز شد (رشید، ١٣٧٥).

تأکید به ضرورت تغییر راهبرد جنگ به موازات ایجاد تردید درباره فرماندهی بنیصدر در سطوح بالای کشور و شورای عالی دفاع، بخشی از موانع موجود برای ایفای نقش سپاه در جنگ را برطرف ساخت. سرلشکر محسن رضایی در این زمینه میگوید: «راهبرد نظامی به طور کلی در ایران از هم پاشید. در اینجا راهبرد جدید نیروهای حزب الله آغاز شد. نیروهای حزب اللهی آمده اند و جنگ انقلابی را تدوین کردند و براساس آن یک سری عملیات های محدود انجام شد» (درودیان، ١٣٩٢: ٤٥).

روند جنگ تغییر کرد. فرماندهان سپاه در پی اجرای عملیات در جبهه دارخوین بودند؛ اما به قول شهید حسن باقری عملیات بعدی باید آن قدر پرقدرت باشد که دشمن حرفی برای گفتن نداشته باشد و نیروهای خودی نیز برای عملیات بعدی روحیه بگیرند (بنی لوحی و مرادپیری، 1387: 130).

مدافعان دارخوین سختیهای بسیاری برای آماده کردن مقدمات عملیات کشیدند.

آموزش های سنگین و فشرده ای اجرا کردند و آمادگی جسمانی نیروها را آن قدر بالا بردند که هر نیرو میتوانست ده کیلومتر بدود؛ تیراندازی با سلاح های مختلف و فراگیری تکنیک های نبرد و عملیات پیاده را هم به آن ها آموزش دادند؛ مخابرات، ادوات، دیدبانی و تخریب را هم آموزش دادند. مهم ترین دغدغه مسئولان سپاه، نداشتن مهمات کافی برای اجرای عملیات بود که آیت الله خامنه ای با نفوذی که در ارتش داشتند آرپیجی، خمپاره و دیگر سلاح ها و تجهیزات را تهیه کردند (بنی لوحی و مرادپیری، ١٣٨٧: ١٣٨).

عملیات فرماندهی کل قوا، عملیات موفق کوچکی با نتایجی بزرگ بود که مهم ترین آن دمیدن روحیه امید و پیروزی در مدافعان شد و عراقیها که از عملیات فرماندهی کل قوا در دارخوین ترسیده بودند، باقیمانده پل خرمشهر را منهدم کردند و کاملاً به لاک دفاعی فرو رفتند (جاودانی و سروری، ١٣٩١: ١١٨). عملیات سه محور داشت، منصور موحدی از محور جاده اهواز آبادان عمل میکرد، محمود پهلوان نژاد از داخل کانال و رضا رضایی از حاشیه کارون به نیروهای دشمن حمله کردند. در محور دارخوین رحیم صفوی و حسن باقری عملیات را فرماندهی میکردند، غلامعلی رشید هم به آنان پیوست (شیرعلی نیا و زاهدی، ١٣٨٨: ٤١).

بعدها در سنگر عراقیها اسناد تحلیل عملیات پیدا شد که نوشته بودند: (کاظمی، ١٣٩١: ٥٨)

اهداف مورد نظر ما تاکنون به دلیل خسارت های واردشده بر واحدهای گردان سوم تیپ ٨ و گروهان دوم گردان تانک و آتش بار خالد و همچنین اشغال مواضع جلویی ما در دارخوین از سوی دشمن تحقق نیافته است. اهداف مورد نظر دشمن (ایران) محقق شد. به سبب دستیابی آنان به خطوط اول واحدهای ما در دارخوین و واردآمدن خسارت های سنگین بر آن ها و اینکه علیرغم خسارت های وارده، نیروهای دشمن (ایران) به مواضع قدیمی خود عقب نشینی نکرد.

عملیات «فرماندهی کل قوا خمینی روح خدا» عملیات موفق کوچکی بود که سرآغاز نبردهای بزرگ و پیروز رزمندگان گردید (درودیان، ١٣٩٢: ١٢٠). این عملیات، آغازی بر عملیات پیروزمند ثامن الائمه بود که معادلات منطقه را در شمال آبادان به نفع نیروهای ایرانی تغییر داد.

اگرچه این عملیات کوچک را نمیتوان در کنار عملیات ثامن الائمه قرارداد، ولی دستاوردها و تجربیات عملیات فرماندهی کل قوا در اولین عملیات مشترک و گسترده سپاه و ارتش تحت عنوان عملیات ثامن الائمه مورد استفاده قرار گرفت.

٦- نشانه های مدیریت جهادی در عملیات ثامن الائمه:

مدیریت جهادی؛ عمل، فراگرد، پیامد یا حالتی است که برای تعالی انسان ها پدید میآید و این به معنی رشد، متحول کردن، استفاده از فرصت ها، برتریبخشیدن یا بالابردن امور انسانی است.

مدیریت جهادی در حکم الگوی مطلوب مدیریتی برای نظام اسلامی است؛ الگویی که توان لازم تحقق اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی را دارد و واجد آن تواناییها و ارزش هایی است که از هر نظام مدیریتی کارآمد اسلامی انتظار میرود (سلطانی، ١٣٩٣: ١٢). با توجه به تعریف هایی که به صورت خاص از دو واژه «مدیریت» و «جهاد» ارائه میشود، میتوان گفت مدیریت جهادی یعنی: علم و هنر رهبری و کنترل فعالیت های دسته جمعی، مبتنی بر مبارزه، نه صرفاً در عرصه نظامی بلکه در تمامی عرصه های علمی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و. .. جهت نیل به اهداف راهبردی و کلان یک نظام و رفع موانعی که در رسیدن به آن وجود دارد (کوشکی، ١٣٩٣). هرچند مدیریت جهادی اصطلاحی جدید در ادبیات انقلابی ما نیست، اما انصافاً مدیریتی است که تنها در مقطع دفاع مقدس بارها با آن مواجه بوده ایم. مدیریت جهادی، سبک رهبری ایرانی است که با رهبری امام خمینی (ره) توانست به خوبی در مقطع دفاع مقدس، کشور را از پرتگاه جنگ که استکبار جهانی ایران را به سمت آن کشانده بود، نجات دهد و کارایی خود را به خوبی نشان داده و در واقع آزمون و خطای خود را در هشت سال دفاع مقدس پس داده است (پورصادق و ذاکری، ١٣٩٤: ٩٧). این نوع مدیریت در عملیات ثامن الائمه نشانه هایی دارد که در ادامه به آن میپردازیم .

٦-١- ولایت مداری، وحدت و اطاعت از فرماندهی واحد:

پس از موفقیت عملیات «فرمانده کل قوا»، طرح عملیات «ثامن الائمه (ع)» اجرا شد تا محاصره آبادان شکسته شود.

حضرت امام (ره) در ١٤ آبان ماه سال ١٣٥٩ فرموده بودند: «من منتظرم که این حصر آبادان از بین برود. باید این حضور شکسته بشود، مسامحه نشود و آن حتماً باید شکسته شود». بر همین اساس مدیریت جنگ با ولایت محوری و پذیرش دستور و اوامر فرماندهی وارد عمل شد و عملیات ثامن الائمه با هدف شکست محاصره آبادان در تاریخ ١٣٦٠/٧/٥ در شرق رودخانه کارون با رمز «نصر من الله و فتح قریب» آغاز شد و پس ٤٨ ساعت نبرد، کلیۀ مواضع دشمن درهم کوبیده شد و کلیۀ اهداف عملیات تأمین شد. در کنار سازمان جدید، توپخانه به تدریج به کار گرفته شد.

همچنین سپاه در جذب و به کارگیری نیروهای مردمی، توانست ١٥ گردان نیرو سازمان دهی کرده و وارد عمل نماید. این اقدام به منزله افزایش توان سازمان دهی سپاه به میزان ده برابر بود (حسینی و جوادی پور، ١٣٧٣: ٢٦١).

سرلشکر پاسدار محسن رضایی درباره شکست حصر آبادان میگوید: «حضرت امام مدت ها بود که دستور داده بودند حصر آبادان باید شکسته شود، اما مدیریت اولیه جنگ بهای لازم را برای این کار نمیداد و حتی بقایای این مدیریت هم با اینکه آقای بنیصدر کنار رفته بود، باز به سختی زیر بار حمله به این منطقه میرفتند، به طوری که طرح اولیه سپاه در اوایل فروردین سال ٦٠ آماده شد، ولی شش ماه طول کشید تا عملیات اجرا شود». تلخی در اجرای عملیات شکستن محاصره آبادان با توجه به وضعیت سیاسی کشور به گونه ای بود که امام مدتی بعد از حادثه هفتم تیر، خطاب به شورای عالی دفاع که در محضر ایشان تشکیل شد فرمودند: «چرا حمله نمیکنید، بنیصدر هم همیشه امروز و فردا میکرد و میگفت یک ماه دیگر طراحی داریم. .. اگر نمیخواهید بجنگید بگویید تا ما تکلیف خودمان را بدانیم» (درودیان، ١٣٩٣: ٤٨). تغییر مدیریت در جنگ و تبدیل این مدیریت به مدیریت جهادی باعث انجام عملیات ثامن الائمه، شکست حصر آبادان و موفقیت های بعدی بود.

٦-٢- اشراف بر دشمن و برنامه ریزی براساس اطلاعات:

دلایل موفقیت عملیات ثامن الائمه را میتوان به شرح زیر برشمرد:

١) نقص و سر پل نظامی گرفته شده توسط دشمن که عقبۀ آن متکی به دو پل حفار و قصبه روی رودخانه کارون بود.

٢) عدم تصور دشمن از اجرای یک تهاجم مشترک و همه جانبه اجرایی تک از همه محورها توسط ارتش و سپاه

٣) طرح ریزی درست عملیات و توجیه همه رزمندگان و نیز فرماندهی خوب و هدایت صحیح نیروهای شرکت کننده در عملیات

٤) انجام شدن عملیات شب، به گونه ای که برای اولین بار یک عملیات بزرگ برای مدت شش ساعت در تاریکی شب انجام گرفت .

٥) روحیه بسیار خوب رزمندگان اسلام و اعتقاد آن ها به پیروزی

در مجموع میتوان گفت شناخت درست از نحوه گسترش آرایش و نقاط قوت و ضعف دشمن و برنامه ریزی صحیح برای به کارگیری نقاط قوت خودی علیه دشمن، از عوامل اصلی موفقیت رزمندگان اسلام در عملیات ثامن الائمه محسوب میشود (عابدی، ١٣٩٨: ٧٦).

حسن باقری در این خصوص میگوید: «با توجه به تجربیاتی که در چند ماه جنگ و عملیات محدود داشتیم، برخلاف ارتش عراق که نیروهایش نسبت به طرح حمله در بیخبری به سر میبردند، ما جزئیات طرح عملیات را با ذکر نکات ریز و ظریف برای همه فرماندهان لشکر (حتی دسته) بازگو کردیم تا هم آگاه باشند، هم اگر نظر اصلاحی دارند بگویند» (شیرعلی نیا و زاهدی، 1388: 84).

٦-٣- انگیزه قوی خدمت به کشور، مردم و هم نوعان:

در آستانه عملیات، کمبود نیرو و امکانات دغدغه مهم فرماندهان بود، اما جبهه ایران چیزهای دیگری داشت که بسیاری از کمبودها را جبران میکرد. امیر معین وزیری مینویسد: «کمبود مهمات محسوس بود، اما یک عامل سرنوشت ساز در جنگ برای نیروهای ایرانی روز به روز در حال تقویت بود و آن عامل روحیه و ایمان و میل به جنگ جویی تا پیروزی نهایی. در تمام طول عملیات، این عامل روانی بر عامل مادی برتری داشت» (معین وزیری، ١٣٨٦: ٢١٤).

دارخوین از محورهای اصلی عملیات ثامن الائمه بود و عراقیها که پس از عملیات فرماندهی کل قوا به منطقه حساس شده بودند، چند روز قبل از آغاز عملیات پیش دستی کردند و به جبهه دارخوین حمله کردند. ابتدا منطقه را گلوله باران کردند، بعد سریع پیش آمدند و توانستند بخشی از منطقه را بگیرند. جاهایی جنگ تن به تن شد، ولی فرماندهان و رزمندگان محکم ایستادند و عراقیها را وادار به عقب نشینی کردند (بنی لوحی و مرادپیری، ١٣٨٧: ١٩٧).

٦-٤- تفکر و طراحی هم زمان:

براساس طراحی، نیروها از دو محور شمال (دارخوین) و جنوب (فیاضه) به عراقیها حمله کردند و عده ای هم از محور فرعی ذوالفقاریه و جاده ی ماهشهر -آبادان عمل کردند. پس از پایان عملیات، دیگر نه آبادان در محاصره بود و نه هیچ عراقی در شرق کارون، مگر آنکه اسیر شده باشد (جاودانی و سروری، ١٣٩١: ١١٨).

با همین ویژگی طراحی و تفکر هم زمان بود که در این عملیات حدود ٢٠٠٠ نفر از نیروهای دشمن کشته و زخمی شدند و نزدیک به ١٨٠٠ نفر به اسارت درآمدند. همچنین حدود ٩٠ دستگاه تانک و نفربر، ١٠٠ دستگاه خودرو، سه فروند هواپیما، یک فروند بالگرد و تجهیزات بسیاری از دشمن منهدم و ٧٤ تانک و نفربر و ٤٠ خودرو به علاوه تسلیحات و تجهیزات بسیاری از عراق به غنیمت گرفته شد و البته ٢٤٣ نفر از نیروهای خودی نیز شهید و ٧٣٦ نفر زخمی و ١١ نفر مفقود شدند (عابدی، ١٣٩٨: ٧٤).

٦-٥- کار جمعی و گروهی:

لشکر ٧٧ خراسان از ارتش در عملیات ثامن الائمه شرکت داشت، این لشکر از جمله لشکرهای ارتش بود که در جریان انقلاب، سازمان این لشکر گسسته نشد و برخی از درجه دارها و افسرهایش قبل از انقلاب با مقام معظم رهبری مرتبط بودند. آن ها حتی آموزش هایشان را در دوران انقلاب تعطیل نکردند و از آماده ترین لشکرهای ارتش بودند. این لشکر را در اواخر سال

١٣٥٩ به آبادان منتقل کردند و وضع آبادان را از نظر نیرو بهبود بخشیدند (جاودانی و سروری، ١٣٩١: ٩٩). در آستانه عملیات ثامن الائمه، لشکرهای نیروی زمینی ارتش تا جای ممکن امکاناتشان را در اختیار لشکر ٧٧ خراسان قرار داده بودند (معین وزیری، ١٣٨٦: ٢١٧).

با خبر پیروزی رزمندگان اسلام در شکست حصر آبادان، امام خمینی (ره) طی پیامی در پاسخ به نامه فرماندهان ارتش و سپاه، ضمن تبریک به رزمندگان و فرماندهان این عملیات و تقدیر از آنان، آن را «پیروزی بزرگ» نامیدند. این عملیات اولین عملیات مشترک ارتش و سپاه بود که در آغاز سال دوم جنگ انجام شد و اولین پیروزی بزرگ ایران در جبهه های جنگ بود که جزء عملیات های کاملاً موفق و نسبتاً گسترده به حساب میآید (مرادپیری و شربتی، ١٣٩١: ١٠٩).

٦-٦- هدایت بنیادی انگیزه ها و روحیه ها:

پیروزی در عملیات ثامن الائمه، نیروهای انقلابی را برای ادامه جنگ مطمئن کرد و وضعیت روانی مناسبی در جامعه به وجود آمد و امید و اعتماد برای کسب پیروزی حاصل شد. در نتیجه، این تحول، موقعیت و زمینه لازم را برای طرح ریزی راهبردی آزادسازی مناطق اشغالی براساس ساختار و ترکیب جدید نیروها و راهبردها و تاکتیک های جدید فراهم کرد. موفقیت در این عملیات باعث کسب اعتمادبه نفس برای برداشتن گام های بلندتر بود (رضایی، ١٣٧٤/٤/٢٧).

یکی از کارشناسان نظامی خارجی بر این مسئله تأکید کرد که: «این پیروزی این حقیقت را آشکار ساخت که برتری در قدرت زرهی و هوایی میتواند بیمعنا باشد»؛ این کارشناس با اعتراف درباره ماهیت ناشناخته تاکتیک های جدید و نحوه کسب پیروزی نظامی ایران مینویسد: «هنوز مشخص نشده است که ایرانیان چگونه به این پیروزی دست یافتند» (درودیان، ١٣٩٢: ٤٩).

٦-٧- اتصال به نهادهای قدرت پایان ناپذیر مردمی کشور:

بهترین سازمان ها و نهادها، نهادهایی هستند که محدود به تعداد کارکنان رسمی خویش نشوند؛ به عبارتی دیگر بهترین نهادها، نهادهایی هستند که مردم حامی و پشتیبان آنان باشند.

مقام معظم رهبری هنگامی که به عنوان نماینده امام خمینی در شورای عالی دفاع از نزدیک تحولات جنگ را پیگیری میکرد، عنوان نمودند (مصاحبه آیت الله خامنه ای، ١٣٦٢):

«کلاً تا قبل از عملیات ثامن الائمه عملیات ما غالباً موفق نبودند و شاید یک یا دو عملیات را بتوان نشان داد که تا حدودی موفق بوده و علتش هم این است که تا قبل از عملیات ثامن الائمه نیروهای مردمی به کار گرفته نمیشد، یعنی از بسیج و سپاه در عملیات ها به صورت کامل خبری نبود و سپاه امکانات نداشت و گذشته از این مسئولان نظامی حاضر نبودند حتی سپاه را در حیطه کار نظامی راه بدهند».

٦-٨- تحول و سازمان دهی مجدد:

پیروزیهای حاصله در صحنه سیاسی کشور با انتخاب آیت الله خامنه ای به ریاست جمهوری و گذر از مرحله بحران و بیثباتی، همراه با پیروزی در عملیات ثامن الائمه، به دو اقدام اساسی انجامید. نخست اینکه سپاه سازمان رزم خود را توسعه داد و دیگر اینکه به موازات گسترش سازمان رزم، اقدامات جدی و اساسی را برای طرح ریزی یک سلسله عملیات با هدف آزادسازی کلیه مناطق اشغالی آغاز کرد (رضایی، ١٣٧٥/٧/١٢).

٦-٩- شکست راهبردی دشمن:

اولین نتیجۀ برجسته عملیات ثامن الائمه عبارت بود از درهم شکستن راهبرد دشمن در نقاط اصلی آن، بدین معنا که دشمن پس از ناکامی اولیه در آغاز جنگ با هدف برخورداری از برگ برنده برای مذاکرات صلح، تلاش اصلی خود را روی اشغال خرمشهر و آبادان متمرکز کرد. تداوم مقاومت در خرمشهر به حفظ آبادان منجر شد. در عین حال، دشمن در فرصت های متعدد درصدد اشغال آبادان برآمد، ولی موفق به این کار نشد؛ بنابراین در منطقه ای که دشمن براساس راهبرد خود برای اشغال آبادان تلاش میکرد، شکستن محاصره آبادان به معنای عقیم گذاشتن برنامه های دشمن بود (رضایی،١٣٧٤/٤/٢٧).

٦-١٠- زمینه سازی برای رسیدن به موفقیت های بزرگ:

ایرانیها مهرماه با عملیات ثامن الائمه (علیه السلام) محاصره آبادان را شکستند، آذرماه با عملیات طریق القدس بستان و چزابه را آزاد کردند و خودشان را به هورالهویزه رساندند، بهمن ماه جلوی حمله عراقیها را در چزابه گرفتند، فروردین ماه سال ٦١ با فتح المبین شوش و دزفول را آزاد کردند و اردیبهشت همان سال بیت المقدس را آغاز کردند و آن قدر ادامه دادند تا بالاخره سوم خرداد با آزادکردن خرمشهر تمامش کردند. عراقیها از خرمشهر خارج شدند و دیگر توپخانه شان نتوانست اهواز را گلوله باران کند (مرکز مطالعات جنگ، ١٣٨٢: ٢٥).

نتیجه گیری:

نتایج حاصل از اجرای عملیات های محدود کشور در نمایاندن ضعف های دشمن و توانایی و قابلیت های نیروهای انقلابی، صحت استراتژی جدید را تأیید کرد. ضمن اینکه روحیه یأس و ناامیدی نیروهای رزمنده را که پس از شکست تلاش های نظامی کلاسیک به فرماندهی بنیصدر، در نیروهای نظامی و مسئولان سیاسی بروز کرده بود، برطرف کرد و زمینه را برای پشت سر نهادن بحران بیثباتی سیاسی در کشور آماده ساخت. همچنین اندیشه های دفاعی سپاه تدریجاً شکل گرفت و زمینه های طرح ریزی عملیات گسترده و آزادسازی کلیه مناطق اشغالی را فراهم ساخت.

به موازات این تحولات، دشمن نیز تدریجاً بخشی از تغییرات تاکتیکی را درک کرد و برای ممانعت از غافلگیری، دستورالعمل های جدیدی صادر کرد که در آن بر آمادگی دفاعی تأکید شده بود.

تأثیر مدیریت در سال دوم دفاع مقدس و استفاده از مدیریت جهادی باعث شد جمهوری اسلامی ایران بتواند در کمتر از نه ماه به اهداف خود دست یابد و عمده مناطق اشغالی را به تصرف خود درآورد. استفاده از نیروهای جوان و خوش فکر در دوران دفاع مقدس و استفاده از دستاوردهای این جوانان بعد از عملیات محدود فرمانده کل قوا و عملیات گسترده ثامن الائمه، روحیه ازدست رفته کشور را به ملت بازگرداند. البته لازم به ذکر است تغییر در نحوه جنگیدن که با تغییر مدیریت همراه بود، گام بلندی در این دستاوردها برداشت . عملیات ثامن الائمه و تغییر معادلات باعث تعجب جهانیان گردید و با اتکا به این دستاوردها عراق را به بیرون از مرزها هدایت کرده است. به فرموده مقام معظم رهبری علت تأخیر در آزادسازی خرمشهر، جدینگرفتن وجود سپاه در صحنه رزم در سال اول جنگ بود که این عدم حضور به معنای عدم حضور نیروهای متفکر و خوش فکر در صحنه رزم محسوب میشد. آنچه به نظر میرسد از طرح چنین موضوعاتی میتوان به دست آورد این است که هر جا سخن از مدیریت جهادی جوانان این دیار به میان میآید نتایج درخشانی برای ملت سرافرازمان رقم میخورد.

منابع:

١- مرادپیری، هادی، شربتی، مجتبی (١٣٩١). آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی و پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس.

٢- محسن رضایی، تجزیه وتحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، دوره عالی جنگ

٣- مصاحبه آیت الله خامنه ای با مجله پیام انقلاب، ١٣٦٦، مجموعه مصاحبه های سال ١٣٦١ و ١٣٦٢، انتشارات سروش، ١٣٦٢/٦/١٦

٤- درودیان، محمد (١٣٨٢). جنگ؛ بازیابی ثبات، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ

٥- درودیان، محمد (١٣٩٢). آغاز تا پایان؛ سالنامه تحلیلی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ

٦- صحیفه امام (١٣٧٤). مجموعه آثار امام خمینی (ره) جلد ١٤، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)

٧- نمکی، علیرضا (١٣٨٧). نیروی هوایی در دفاع مقدس، نشر ایران سبز

٨- شیرعلی نیا، جعفر، زاهدی، سعید (١٣٨٨). سربازان امام؛ روایت اهواز، سازمان حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس سپاه و بسیج

٩- نجف پور، مجید (١٣٨٨). از جنوب لبنان تا جنوب ایران، خاطرات سردار سرلشکر دکتر سید یحیی (رحیم) صفوی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی

١٠- بنی لوحی، سید علی، مرادپیری، هادی (١٣٨٧). نبردهای شرق کارون به روایت فرماندهان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ

١١- غلامعلی رشید، شرایط و ضرورت های تولد و رشد و تثبیت نقش سپاه در جنگ، 1375/6/25

١٢- جاودانی، ابوالقاسم، سروری، روح الله (١٣٩١). عملیات ثامن الائمه، ارتش جمهوری اسلامی ایران، سازمان عقیدتی سیاسی، دفتر سیاسی

١٣- شیرعلی نیا، جعفر، زاهدی، سعید (١٣٨٨). پایان محاصره؛ روایت آبادان، سازمان حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس سپاه و بسیج

١٤- کاظمی، اصغر (١٣٩١). خرمشهر در اسناد ارتش عراق، حوزه هنری

١٥- حسینی، سید یعقوب، جوادی پور، محمود (١٣٧٣). ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس؛ جلد سوم: اشغال خرمشهر و شکستن حصر آبادان، سازمان عقیدتی و سیاسی ارتش

١٦- عابدی، اکبر (١٣٩٨). دفاع مقدس در یک نگاه، مرکز مطالعات، تدوین و انتقال تجارب رزمی دفاع مقدس دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین (ع).

١٧- معین وزیری، نصرالله (١٣٨٦). تحلیلی بر وقایع صحنه عملیات خوزستان در سال اول جنگ، سازمان حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس، معاونت فرهنگی و هنری ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران

١٨- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (١٣٨٢). عملیات الی بیت المقدس، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

١٩- سلطانی، محمدرضا (١٣٩٣). مدیریت جهادی، چالش ها و الزامات، دو فصلنامه علمی- پژوهشی مدیریت اسلامی، سال ٢٢، شماره ٢، پاییز و زمستان ١٣٩٣

٢٠- کوشکی، امین (١٣٩٣). مدیریت جهادی چیست؟ (با تأکید بر منظومه فکری مقام معظم رهبری)، سایت خبری سلام سربدار، پایگاه خبری تحلیل شهرستان سبزوار، بخش سیاست، کد مطلب: ٧٠٩٧

٢١- پورصادق، ناصر، ذاکری قزاآنی، زهرا (١٣٩٤). بررسی تأثیر مدیریت جهادی بر اثربخشی سازمان در سه بعد رهبر، پیرو و زمینه، فصلنامه پژوهش های مدیریت منابع انسانی دانشگاه جامع امام حسین (ع)، سال هفتم، شماره ٢٢، زمستان ٩٤