ایران دوبار درسال میزبان پرندگان مهاجر

اگر به نقشه جهان نگاهی بیاندازیم درخواهیم یافت که ایران به دلیل قرار گرفتن در مدار ۲۵ تا ۴۰ درجه شمالی و ۴۴ تا ۶۳.۵ شرقی و همچنین دارا بودن رشته‌ کوه‌های مرتفع، دارای آب و هوایی متنوع و مطلوب برای بسیاری از جانداران است. این‌که ایران تنها مکان زندگی همزمان ۵ گربه‌سان بزرگ جهان (شیر، ببر، پلنگ، یوزپلنگ و کاراکال) بوده، خود مصداقی بر این مدعاست که نباید به سادگی از کنار آن گذشت.

البته این موقعیت برای سایر جانداران هم صادق است. چنانچه گوزن زرد، گورایرانی (تنها باقیمانده گور آسیایی)، گاندو (تمساح پوزه کوتاه ایرانی)، سمندر لرستانی، افعی دم عنکبوتی ایلام، زاغ بور و … تنها ایران را برای زندگی انتخاب کردند.
با این‌حال باید گفت، تنها همین موجودات اندمیک (بومی) نیستند که ایران را برای زندگی برگزیده‌اند، بلکه بسیاری دیگر از پرندگان هم این نقطه خوش آب و هوا را حتی با وجود انواع ناملایمت‌های طبیعی و انسانی، برمی‌گزینند. پرندگانی که در دو دهه گذشته و با جنون کشتار و کسب درآمد قتل عام می‌شدند، با شکل‌گیری حلقه‌های محیط‌زیستی و تلاش این فعالان، در سال‌های اخیر و به ویژه بعد از کرونا با قدری آسودگی به زمستان‌گذرانی و تابستان‌گذرانی در کشورمان می‌پردازند.
حمایت از پرندگان مهاجر به قدری جدی شده که ۲۳ اردیبهشت یا ۱۲ می، روز حمایت از این پرندگان نامگذاری شده و گزارش پیش‌رو به مروری اجمالی از انواع گونه‌های پرندگان مهاجر در نیمه اول و دوم سال پرداخته و نقش فرهنگ را در حمایت و کشتار این جانداران بررسی می‌کند.

پرندگان مهاجر تابستان و زمستان‌گذران ایران کدامند؟

مهاجرت یا کوچ پرندگان به سفرهای منظم فصلی گفته می‌شود که بسیاری از گونه‌های پرندگان انجام می‌دهند و ممکن است در پاسخ به تغییرات آب و هوا، دسترسی به مواد غذایی یا زیستگاه باشد. گاه برخی از این سفرها را «مهاجرت واقعی» نمی‌نامند زیرا نامنظم بوده یا یک‌طرفه هستند (مانند دور شدن پرندگان جوان از زادگاه خود و پراکنده شدن) اما ویژگی مهاجرت، نظم فصلی سالانه آن است.
بررسی منابع هم نشان می‌دهد که قدیمی‌ترین گزارش‌ها در مورد مهاجرت پرندگان مربوط به بیش از ۳ هزار سال قبل و توسط مورخانی چون هرودوت، هومر، هرودوت و ارسطو ثبت شده ‌است.

در کشور ما نیز در دو نیمه سال پرندگانی به ایران مهاجرت می‌کنند. در نیمه اول سال، پرندگانی قرار دارند که بیشتر از سمت مناطق جنوبی کره زمین مهاجرت می‌کنند. این دسته که با شروع بهار نیمکره شمالی، به دلیل آغاز فصل پاییز در نیمکره جنوبی به ایران می‌آیند بین ۵۰ تا ۶۰ گونه هستند، که از سواحل معتدل خزری تا مناطق گرمسیری بوشهر و خطوط جنوبی کشور از دریا تا دشت، جلگه و کوهستان را برای تابستان گذرانی انتخاب می‌کنند. معروفترین آن‌ها هم شامل چلچله، حواصیل، بلبل، زنبورخواران؛ سسک، بوتیمار، گاو چرانک، پرستو دریایی کاکلی کوچک و بزرگ، پرستو دریایی پشت تیره، پرستو دریایی گونه سفید و سلیم خرچنگ خوار است.

زمستان‌گذران‌ها هم انواعی شامل اردک سرسبز، خروس کولی، خوتکا، انواع حواصیل، غاز، کشیم، انواع کاکائی، باکلان و آنقوت و حتی فلامینگوها هستند. این دسته در نیمه دوم سال و با آغاز سرما در مناطق شمالی و سردسیر به ایران می‌آیند که شاید بتوان مشهورترین آن‌ را تک درنای جمعیت غربی درنای سیبری با نام «امید» دانست که در عمل به دلیل از دست دادن جفت خود، آخرین کورسو برای جلوگیری از انقراض این گونه ارزشمند است.

بوم‌شناسان مدعی هستند که ادامه حیات اجتماعی انسان نیازمند حیات زیستی اوست و تداوم حیات انسانی نیز به رعایت تناسب اکولوژیک بین انواع نباتات، حیوانات و انسان وابسته است

پرندگان چطور می‌فمند که باید مهاجرت ‌کنند؟

یافته‌های دانشمندان نشان می‌دهد که پرندگان بر اساس تغییرات محیطی و هورمونی خود می‌دانند چه زمانی باید مهاجرت کنند. پرندگان یک ساعت بیولوژیکی داخلی دارند که در درجه اول به طولانی شدن روزها پاسخ می‌دهد. در این مدت، هورمون‌هایی که پرندگان تولید می‌کنند تحریک می‌شوند و آن‌ها می‌دانند که زمان سفر فرا رسیده است. در این هنگام پرندگان شروع به نشان دادن بی‌قراری مهاجرتی می‌کنند.
این مهاجرت‌ها در بسیاری از مواقع بدون توقف و استراحت در مسافت‌هایی چند صد یا چند هزار کیلومتری هم پیموده می‌شود که در جای خود قابل تامل است. روزی که پرنده برای مهاجرت انتخاب می‌کند می‌تواند به در دسترس بودن غذا و شرایط آب و هوایی کنونی در مورد باران، باد و فشار هوا بستگی داشته باشد.
علاوه بر این، گونه‌های متنوع پرندگان ممکن است در زمان‌های مختلف مهاجرت کنند. این تنظیمات بیولوژیکی به قدری دقیق است که حتی پرندگان داخل قفس هم متوجه زمان مهاجرت خود می‌شوند.
در مطالعه‌ای که توسط «استفان املن» انجام شده، پرندگان مهاجر در جایی که امروزه با نام «قیف املن» شناخته می‌شود – یک دستگاه کاغذی مخروطی شکل – با پس‌زمینه جوهر قرار داده شدند. این دستگاه بیرون یا زیر یک نمایشگر آسمان (به خصوص در شب) قرار داده شد تا پرندگان بتوانند الگوهای ستاره را ببینند. در این حالت پرندگان سعی می‌کردند در مسیر مهاجرتی مناسب پرواز کنند.
با این حال، اگر قیفی که زیر این صفحه نمایش قرار می گرفت، ۱۸۰ درجه چرخیده بود، پرندگان در جهت مخالف بلند می‌شدند. این همان چیزی است که نحوه مهاجرت پرندگان را به درستی شرح می‌دهد.

فرهنگ هر جامعه چه نقشی در محافظت از پرندگان دارد؟

اما این جابه‌جایی‌ها که با جابه‌جایی فرهنگ‌ها هم توامان شده، رفتارهای متفاوتی را در مواجهه با این پرندگان در کشور و جامعه‌ ایجاد کرده و به همین دلیل قوانین و مقررات خاصی هم توسط انسان‌ها در سازگاری بشر با این مخلوقات وضع شده که گرچه سابقه طولانی ندارند، اما در جای خود مهم و حائز اهمیت است.

هرچند وضعیت حیات پرندگان مهاجر در ایران به نسبت سال‌های قبل بهتر شده اما هیچ‌گاه نمی‌توان خاطره تلخ سلاخی پرندگان مهاجر در بازار فریدونکنار و بیشتر نقاط شمال کشور را فراموش کردچنانچه کنفرانس محیط‌زیست و توسعه سازمان ملل که در سال ۱۹۹۲ در ریودوژانیرو برزیل برگزار شد، دو موضوع مهم مساله حفاظت از تنوع گونه‌های زیستی و گرم‌شدن کره زمین را در دستور کار خود قرار داد و در سال ۱۹۹۳، مساله حفظ گونه‌های متنوع زیستی داغ‌ترین مساله محیط زیستی جهان لقب گرفت.
پژوهشی در سال ۲۰۰۷ نشان داد که فعالیت‌های بشر سبب نابودی یک گونه جانوری یا گیاهی در هر ۲۰ دقیقه می‌شود و برآوردها بیانگر آن است که طی یکی دو قرن، دست‌کم نیمی از ۱۰ میلیون گونه زنده امروزی منقرض خواهند شد.
بر اساس گزارش‌های بوم‌شناسان، افزایش بی‌سابقه سرعت و وسعت انقراض گونه‌های زیستی و تغییر اکوسیستم به‌دست بشر در ۵۰ سال اخیر سبب شده است که بسیاری از کارشناسان دوره تاریخی حاضر را ششمین عصر انقراض گسترده گونه‌های متنوع زیستی بنامند؛ اتفاقی که آخرین بار ۶۵ میلیون سال پیش رقم خورد و نسل دایناسورها را از زمین محو شد.

بوم‌شناسان مدعی هستند که ادامه حیات اجتماعی انسان نیازمند حیات زیستی اوست و تداوم حیات انسانی نیز به رعایت تناسب اکولوژیک بین انواع نباتات، حیوانات و انسان وابسته است. فعالان حیات‌وحش با استناد به گزارش‌های رسمی درباره گرمایش زمین و انقراض گونه‌های زیستی ادعا می‌کنند که توازن اکوسیستم از بین رفته است و فعالیت‌های انسان چنان فشاری بر عملکرد طبیعی کره زمین وارد کرده که دیگر نمی‌توان بر توانایی اکوسیستم‌های این سیاره برای تحمل نسل آینده حساب کرد.

این وضعیت برای کل جهان است، اما بدون شک در ایران بسیار پیچیده‌تر و یا در برخی موارد بغرنج‌تر است. هرچند وضعیت حیات پرندگان مهاجر در ایران به نسبت سال‌های قبل بهتر شده اما هیچ‌گاه نمی‌توان خاطره تلخ سلاخی پرندگان مهاجر در بازار فریدونکنار و بیشتر نقاط شمال کشور را فراموش کرد.
صحنه‌ای که شاید به گفته «کوروس ربیعی» رییس وقت اداره حیات وحش محیط‌ زیست مازندران در سال ۱۳۹۸، بیش از آن‌که توسط بومیان منطقه رقم زده شود، توسط سودجویانی ترتیب داده شد که بیش از ۹۵ درصد سود این تجارت مخرب محیط‌زیست را به جیب می‌زدند.

ایران مامن تعداد زیادی از جانداران اعم از چارپایان، خزندگان، پرندگان، حشرات و حتی نباتات است که به جای تخریب به بهانه اشتغالزایی باید با روش‌های نوین گردشگری از آن کسب درآمد کرد و میهن و منابع زیست محیطی آن را برای نسل‌های آینده هم حفظ کرداگرچه در پایان دهه ۱۳۹۰ و تلاش گروه‌های محیط‌زیست بخش زیادی از این تجارت پرسود برچیده شد، اما این سودجویی باز هم رواج دارد و برای بسیاری از پرندگان ایران همچنان آخرین ایستگاه زندگی‌شان است.
این در حالی است که در بسیاری از نقاط ایران مانند روستای «کپرجودکی» در شهرستان «بروجرد» و یا روستاهای اطراف «مریوان» که همزیستی مسالمت‌آمیزی با لک‌لک‌ها دارند، نه تنها موجب کاهش جمعیت این پرندگان مهاجر نشدند، بلکه افزایش جمعیت آن‌ها را هم در پی داشت. تا جایی که بازدید از زندگی این پرندگان این روزها به جاذبه‌ای برای گردشگران طبیعت تبدیل شده و هر ساله بخش زیادی از اقتصاد این مناطق را تشکیل می‌دهد.

برخورد خشن با طبیعت و جانداران و یا تعامل مسالمت‌آمیز با آن‌ها چیزی است که به درستی از برداشت ذهنی جمعی ناشی می‌شود و این همان چیزی است که در پژوهش «فرداد احمدی»(۱) با عنوان «انقراض گونه‌های زیستی به‌مثابه مساله اجتماعی» در سال ۱۳۹۶ به‌طور مفصل بدان پرداخته شده است.
بنابر یافته‌های پژوهش احمدی از نظر جامعه‌شناسان، مساله اجتماعی زمانی پدیدار می‌شود که گروهی از مردم، موسسه‌ها یا سازمان‌ها موفق شوند با استفاده از تکنیک‌های ادعاسازی یک موضوع خاص را به‌عنوان یک مشکل نیازمند به توجه و حاد در ذهن مردم جامعه حک کنند. بر اساس این رویکرد، تشخیص مساله اجتماعی از رهگذر شناسایی ادعاسازان، ادعاها و فرآیند ادعاسازی رقم می‌خورد.

بنابر این پژوهش، ادعاسازان توانسته‌اند جامعه را نسبت‌به شایع‌بودن، غلط بودن و مشکل‌زا بودن مساله انقراض حساس کنند. آنها توانستند به عموم مردم بقبولانند که وضعیت گونه‌های زیستی در ایران نیازمند تغییر و امری شدنی است. بنابراین برای تغییر در وضعیت محیط‌زیستی ایران گام نخست باید از تلاش در رویکرد فرهنگی جمعی آغاز شود، در غیر این‌صورت نتیجه چندانی در پی نداشته و تنها هزینه‌های اجتماعی و محیط‌زیستی را بالا می‌برد.

چنانچه بدان اشاره شد ایران مامن تعداد زیادی از جانداران اعم از چارپایان، خزندگان، پرندگان، حشرات و حتی نباتات است که به جای تخریب به بهانه اشتغالزایی باید با روش‌های نوین گردشگری از آن کسب درآمد کرد و میهن و منابع زیست محیطی آن را برای نسل‌های آینده هم حفظ کرد.

منابع

۱. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، ۱۳۹۶.