نسیم رویش پایگاه خبری جمعیت رویش های انقلاب اسلامیگروه جامعه ایرنا – به منظور دستیبابی به عدالت آموزشی، یکی از مهمترین راه‌ها ایجاد پایگاه اطلاعات جامع مدارس است که در آن با گردآوری تمامی آمارها و اطلاعات مرتبط با مدارس اعم از اطلاعات سازه و ساختمان، معلمان، دانش آموزان، امکانات آموزشی، پرورشی و ورزشی، فضاهای آموزشی رصد شده و در سنجش با وضعیت دیگر مدارس و شناخت دقیق از ضعف‌ها و قوت‌ها رتبه‌بندی شوند.
تحقق اهداف نظام آموزش و پرورش نیازمند تعریف شاخص‌های عملیاتی در ذیل اهداف ترسیم شده و پایش مستمر مدارس از جهت میزان تحقق این شاخص هاست. پایگاه اطلاعات جامع مدارس و سپس رتبه‌بندی مدارس بر اساس شاخص های استخراج شده از سند تحول و زیرنظام‌های آن می‌تواند در یک فرایند سنجش مستمر و منظم، مدارس را در نسبت با اهداف مذکور رتبه بندی کرده و امکان نظارت و ارزیابی را برای مسئولان فراهم سازد.
با نگاهی به آنچه در اسناد بالادستی از جمله سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، زیر نظام راهبری و مدیریت و زیرنظام تامین و تخصیص منابع مالی، مبنی بر ارتقای کیفیت مدارس ارزشیابی و پایش مستمر عملکرد مدارس مدیران و معلمان بر اساس استانداردهای آموزشی تقویت انگیزه‌های رقابت منطقی و علمی بین مدارس بستری برای پیش بینی و توزیع عادلانه و متوازن منابع و امکانات بستری برای استقرار نظام مالی و بودجه ریزی عملیاتی و نتیجه محور بر اساس واحد عملیاتی مدرسه بستری برای شناسایی و برنامه‌ریزی حمایتی از مدارس مناطق محروم و لازم التوجه مورد تاکید قرار گرفته‌است، رتبه‌بندی مدارس می‌تواند ساختار و بستری مناسب برای تحقق بسیاری از اهداف اسناد بالا دستی باشد.
در این اسناد که بر اساس تحقیقاتی که به تازگی توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی صورت گرفته، اهدافی برای رتبه‌بندی مدارس ترسیم شده است که از جمله آنها می‌توان به شفاف سازی عملکرد آنها اشاره کرد و در این میان ایجاد پایگاه اطلاعات جامع مدارس کشور می‌تواند سیاستگذاران و برنامه‌ریزان را با در اختیار داشتن اطلاعات و آمار در راستای کاهش شکاف‌ها و بی‌عدالتی‌های آموزشی کمک کند تا با توزیع متوازن و عادلانه امکانات، فضاهای آموزشی به سطح مطلوبی از کیفیت و عدالت دست یابند.
در این گزارش همچنین این موضوع مورد بررسی قرار گرفته‌است که بستر سازی برای اجرای سیاست مدرسه محوری مستلزم زیرساخت‌هایی است که از مهمترین آنها امکان رصد جامع و دقیق مدارس کشور است و تحقق این هدف، ضرورت راه‌اندازی پایگاه اطلاعات جامع مدارس را دوچندان کرده‌است.
اجرای سیاست مدرسه محوری مطلب دیگری است که اهمیت ایجاد این پایگاه را بیشتر کرده‌است چراکه اگر مدارس صرفاً اجرا کننده قوانین و بخشنامه‌های ستادی باشند و در یک رویکرد تمرکزگرا نتوانند هیچ اعمال نظر یا خلاقیتی از خود داشته باشند، ارزیابی و رتبه بندی آنها بی فایده و اساسا بی معناست.
هنگامی رتبه بندی و رقابت حاصل از آن منجر به تحرک و پیشرفت می‌شود که سطحی از اختیار به مدارس داده شود تا در چهارچوب قوانین و ضوابط و در راستای تحقق اهداف آنها از خلاقیت‌های خود استفاده کنند.
از دیگر مواردی که باید مورد توجه قرار گیرد این است که تحقق پایگاه اطلاعات جامع مدارس و رتبه‌بندی مدارس بر مبنای شاخص‌های کیفیت و عدالت آموزشی منجر به شناسایی دقیق مدارسی می‌شود که نیازمند حمایت‌ها و توجهات بیشتری هستند، و در این بین از حمایت‌های سلیقه‌ای جلوگیری خواهد شد.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در بخش دیگری از این تحقیق به این نتیجه رسیده‌است که ایجاد واحدی اطلاعاتی برای بودجه‌ریزی عملیاتی و توزیع سرانه مدارس بودجه‌ریزی عملیاتی یک فرایند مدیریتی است که در آن هزینه‌های مربوط به فعالیت‌های عملیاتی یک سازمان برای یک دوره زمانی مشخص معمولا یک ساله برنامه ریزی تعیین و کنترل می‌شود که در این راستا از بسترهای اولیه و مهم امکان تحقق چنین فرایند بودجه ریزی وجود نظام اطلاعاتی جامعی از واحدهای سازمانی است که بناست به آنها بودجه تخصیص یابد از این رو پایگاه اطلاعات جامع مدارس با ایجاد چنین نظام اطلاعاتی از مدارس تحت مدیریت وزارت آموزش و پرورش بستر اولیه مورد نیاز را برای بودجه‌ریزی عملیاتی محقق می‌سازد.
ایجاد بستری برای کیفیت سنجی و رتبه‌بندی مدیریت و کادر اجرایی و آموزشی مدارس بر اساس واقعیات و امکانات مدارس، ایجاد رقابت منطقی و عالمانه بین مدارس در مسیر پیشرفت، فراهم کردن امکان نسبت سنجی وضعیت مدارس با اهداف ترسیم شده در سند تحول و زیر نظام‌های آن، شفاف سازی عملکرد مدارس و ایجاد امکان مطالبه‌گری و مشارکت از سوی والدین، ایجاد بستری برای استفاده درست و هدفمند کمک‌های خیرین و نهادهای خیریه در ساخت، بازسازی و تجهیز مدارس، بخش دیگری از اهداف ترسیم شده در این تحقیق و تاکید بر ایجاد پایگاه اطلاعات جامع مدارس است.
ابهامات پایگاه اطلاعات جامع مدارس و رتبه‌بندی مدارس براساس آن
مرکز پژوهش‌های مجلس در ادامه این گزارش به واکاوی دلایل منتقدان رتبه‌بندی مدارس که از اصلی‌ترین کارکردهای ایجاد پایگاه اطلاعات جامع مدارس است، پرداخته که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود:
برخی از منتقدان بر این باور هستند که رتبه بندی مدارس در نهایت به ایجاد تنوع بیشتر در مدل های مدارس بر اساس رتبه ای که هر مدرسه در آن قرار می گیرد، می‌شود در حالی که در رتبه بندی قرار به ایجاد گونه جدیدی از مدارس نیست؛ بلکه ناظر به سنجش وضع فعلی کیفیت مدارس و میزان دسترسی آنان به ملزومات آموزش با کیفیت است و حاصل نهایی آن نیز افزایش کیفیت ارتقای سطح و کاهش فاصله مدارس است.
نگاهی دیگر به رتبه‌بندی آن را عاملی می داند که موجب رقابت‌های مخرب و نابجا در آموزش و پرورش خواهد شد و به بازاری شدن بیش از پیش آموزش و پرورش بینجامد. این نگاه نگاهی بدبینانه به اساس رقابت است. در حالی که رقابت می تواند سازنده و پیش برنده باشد و انگیزه های لازم در مدارس و مدیران و کارکنان آن را فراهم کند و از این حیث بستری برای سرعت بخشیدن به شاخص های عملکردی باشد.
به ویژه آنکه رتبه بندی با معین کردن امکانات هر مدرسه بستری برای رقابت عادلانه نیز مهیا خواهد کرد.
گروهی از منتقدان نیز معتقدند که رتبه بندی مدارس اگر مبنای توزیع منابع قرار گیرد مدارس دارای رتبه‌های بالا به واسطه عملکرد بهتر در شاخص‌های مدنظر سیاستگذار منابع بیشتری را هم جذب می‌کنند که این منجر به افزایش ناعدالتی و توزیع ناعادلانه‌تر منابع خواهد شد.
این نگرانی از جمله ضروریات و الزاماتی است که باید مدنظر مجریان طرح و سیاستگذاران قرار گیرد. به عبارت دیگر رتبه بندی مدارس دو رو دارد که یک روی آن می‌تواند موجب کاهش بی عدالتی و روی دیگر آن می‌تواند موجب افزایش بی عدالتی شود و این نیازمند مراقبت ویژه است.
بر این اساس سیاستگذار ناظر و مجری باید در خط مشی‌گذاری اجرا و سپس نظارت به گونه‌ای عمل کنند که پایگاه اطلاعات جامع مدارس و نظام رتبه‌بندی عاملی برای دقت در جهت دهی منابع و امکانات به سمت مدارس لازم التوجه قرار گیرد و از اتلاف منابع در مدارس و اعمال سلیقه در سرانه‌های آموزشی جلوگیری شود.
از سوی دیگر باید امتیازات ویژه و تبعیض‌های مثبتی به نفع مدارس سطح پایین تر در نظر گرفت که این مدارس بتوانند خود را از تمامی وجوه ارتقا دهند تا به تدریج شکاف بین مدارس با رتبه بالا و رتبه پایین کاهش یابد.
از دیگر نگرانی‌های به جا که باید مدنظر سیاستگذاران قرار گیرد، شکلی شدن عملکرد مدیران بر اساس شاخص‌های نظام رتبه بندی مدارس است. گروهی بر این باورند که ایجاد رقابت بر سر شاخص های کلی موجب آن خواهد شد که مدیرانی صرفاً به فکر تأمین شاخص‌ها از طریق کارهای شکلی و نمایشی برای اخذ امتیاز بالاتر شوند و از کیفیت بخشی های عمیق به فرایندهای یاددهی – یادگیری غفلت کنند.
الزامات و ضروریات سیاستی رتبه بندی مدارس
ایجاد پایگاه اطلاعات جامع مدرسه با هدف تحقق نظام رتبه بندی مدارس دارای لوازمی است که بدون در نظر گرفتن و تأمین آنها، تحقق مطلوب ممکن نخواهد بود و چه بسا اثراتی سوء در راستای تعمیق نابرابری های آموزشی به همراه داشته باشد که از جمله آنها می‌توان به تعیین مؤلفه های رتبه بندی مدارس از سوی شورای عالی آموزش و پرورش با رویکرد عدالت آموزشی و توجه به ویژگی های مدرسه مورد انتظار سند تحول بنیادین، در نظر گرفتن وجوه مختلف کارکردی مدرسه از سطح فضای فیزیکی تا کیفیت معلم و دانش آموز برای سنجش وضعیت مدارس، لزوم سنجش سامانه ای و برخط اطلاعات برای کاهش نفوذ شخص محور، مراقبت از تعارض منافع در رتبه بندی مدارس اشاره کرد.
البته ذکر این نکته ضروری است که محور بررسی و تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برای رتبه بندی مدارس دولتی است و در مورد مدارس غیردولتی الگوی نظام‌مند رتبه بندی سالانه مدارس و مراکز آموزشی و پرورشی غیردولتی به منظور شفاف‌سازی عملکرد و ارتقای کیفیت و تقویت انگیزه رقابت منطقی و علمی بین آنان بر اساس شاخص‌های کیفیت آموزشی و پرورشی مدارس فروردین امسال ابلاغ شد.
در ماده ۵ اصلاح موادی از قانون تأسیس و اداره مدارس و مراکز آموزشی و پرورشی غیردولتی که به تصویب نمایندگان رسید، آمده است: در بند «چ» ماده (۵) قانون عبارت «مراکز آموزشی و پرورشی غیردولتی در سطح ملی و استانی»، جایگزین عبارت «مراکز غیردولتی» می‌شود و یک بند به عنوان بند «د» به شرح زیر به ماده (۵) الحاق می شود:
د- در اجرای راهکار ۳/۱۹ فصل هفتم سند تحول بنیادین آموزش و پرورش آمده است: تهیه الگوی نظام مند رتبه بندی سالانه مدارس و مراکز آموزشی و پرورشی غیردولتی به منظور شفاف سازی عملکرد و ارتقای کیفیت و تقویت انگیزه های رقابت منطقی و علمی بین آنان بر اساس شاخص های کیفیت آموزشی و پرورشی، برنامه درسی، نیروی انسانی، فضا، تجهیزات و تصویب آن در شورای عالی آموزش و پرورش.
منبع
