منابع آبی خراسان جنوبی در مرز ورشکستگی؛ مرحله‌ای فراتر از بحران

به گزارش ایرنا وقوع خشکسالی در خراسان جنوبی بنابر مستندات موجود از سال آبی ۷۹ – ۷۸ آغاز شد و با ادامه روند کاهش بارندگی‌ها در سال آبی جاری وارد بیست و چهارمین سال خشکسالی شده‌ایم.

مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی با اشاره به وضعیت خشکسالی در یک دوره ۱۰ ساله منتهی به مردادماه سال جاری گفت: در این مدت ۹۹.۸۶ درصد استان تحت تاثیر خشکسالی و ۸۶.۸۲ درصد هم تحت تاثیر خشکسالی شدید قرار گرفته است.

کم‌آبی مهمترین مشکل و پیامد خشکسالی‌های ۲۳ ساله در این استان مرزی و کویری است به گونه‌ای که مسئولان و کارشناسان منابع آبی در استان که در چند سال گذشته نسبت به بحران آب هشدار می‌دادند اما در دهه اخیر واژه‌هایشان در این زمینه تغییر کرده سخن از رسیدن به مرز ورشکستگی منابع آبی، مرحله‌ای فراتر از بحران می‌زنند.

به عنوان مثال عضو اصلی هیات مدیره شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی در تشریح رسیدن به مرز ورشکستگی آب در خراسان جنوبی به خبرنگار ایرنا گفت: براساس استانداردهای جهانی، سالانه ۴۰ درصد حجم ورودی آب به سفره‌های زیرزمینی را می‌توان برداشت کرد که اگر این مقدار به ۶۰ درصد برسد، وارد مرحله بحران می‌شویم.

سعید سروری افزود: ما در خراسان جنوبی به مرحله فوق بحران یا مرز ورشکستگی آبی رسیده‌ایم یعنی سالانه ۱۲۰ درصد آب قابل برنامه‌ریزی و به عبارتی آب ورودی به سفره‌های آب زیرزمینی را در این استان استفاده می‌کنیم که زنگ خطر جدی برای منابع آب زیرزمینی است و به اصطلاح دخل و خرج منابع آب ما به هم نمی‌خورد و در مرز ورشکستگی قرار دارد.

وی تصریح کرد: علاوه بر این کسری تجمعی منابع آب زیرزمینی خراسان جنوبی هم در ۳۰ سال اخیر به چهار میلیارد و ۲۰۰ متر مکعب رسیده که با توجه به ادامه خشکسالی‌ها حاکم بر استان و ادامه اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی ما در این خراسان جنوبی از مرحله بحران آب عبور کرده‌ایم.

حسین خزیمه‌ نژاد مولف کتاب “منابع، مصارف و مسائل آب” و عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی آب دانشگاه بیرجند هم معتقد است که در شرایط ورشکستگی آبی، منابع قابل جبران و بازگشت نیست از این جهت که در بحران ممکن است وضعیت به حالت قبل برگردد ولی در ورشکستگی، احیاپذیری کامل ممکن نیست.

کاهش شدید سطح منابع آب زیرزمینی یکی دیگر از پیامد خشکسالی در استان خراسان جنوبی است که باعث شده در چند سال اخیر تعداد دشت‌های بحرانی در این خطه افزایش یافته به گونه‌ای که براساس اعلام رئیس حوزه آبریز فلات مرکزی و شرقی کشور دشت‌های ممنوعه بحرانی استان از هشت به ۱۴ مورد در سال جاری افزایش یافته است.

براساس آخرین آمار در اواخر دهه ۹۰، از مجموع ۳۵ دشت یا محدوده مطالعاتی در خراسان جنوبی ۹ دشت آزاد، هشت دشت ممنوعه بحرانی و ۱۸ دشت ممنوعه بوده‌ اما براثر تداوم شرایط خشکسالی و برداشت بیش حد از منابع آب زیرزمینی، اکنون از مجموع ۳۵ دشت یا محدوده مطالعاتی خراسان جنوبی، ۹ دشت آزاد یا فاقد تخصیص آب، ۱۴ دشت ممنوعه بحرانی و ۱۲ دشت ممنوعه است.

به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی ۹ دشتی که فاقد تخصیص آب در خراسان جنوبی است بیشتر در حاشیه کویر و فاقد سکونت قرار دارد.

فرونشست زمین که به عنوان “زلزله خاموش” از آن یاد می‌شود، به دلیل اضافه برداشت آب از دشت‌ها از سال‌ها پیش گریبانگیر خراسان جنوبی شده و احتمال تشدید آن به دلیل تداوم خشکسالی‌ ۲۳ ساله در تمامی دشت‌های استان خراسان جنوبی وجود دارد.

این پدیده به عنوان خطر جدی به دلیل اضافه برداشت آب، گریبانگیر ۱۷ محدوده مطالعاتی یا همان دشت در خراسان جنوبی شده و این پدیده در دشت‌های سرایان، سده، چاهک موسویه، طبس، مختاران، سهل‌آباد و خضری مشاهده شده است.

کاهش شدید آبدهی و معیوب شدن چاه‌ها، نوکنی و جا به جایی چاه و تحمیل هزینه هنگفت بر کشاورز، ایجاد شکاف و فرو چاله، از بین رفتن زمین‌های کشاورزی و تغییر شکل آبراهه‌ها، تشدید فرسایش و وقوع پدیده گرد و خاک، فقر و مهاجرت از عوارض مشهود فرونشست زمین است.

به گفته کارشناسان حوزه آب در خراسان جنوبی پدیده فرونشست زمین در اکثر دشت‌های استان رخ خواهد داد چرا که کسری مخزن زیادی در محدوده‌های مطالعاتی این استان هر سال ایجاد می‌شود و کماکان سطح آب زیرزمینی در حال افت است.

همچنین تشدید فرونشست زمین در خراسان جنوبی از این جهت خطر جدی محسوب می‌شود که شاخص آسیب‌پذیری فرونشست دشت‌های استان ۲ برابر میانگین کشور است.

سالانه ۹۰۵ میلیون متر مکعب از منابع آب زیرزمینی خراسان جنوبی برداشت می‌شود که به دلیل اضافه برداشت ۱۳۶ میلیون مترمکعبی، سالانه این منابع ۲۶ سانتیمتر افت دارد.

با توجه به استمرار بیش از ۲ دهه شرایط خشکسالی در استان، مقایسه منابع آبی سطحی در ۲ بازه ۲۰ ساله اخیر با ۲۰ ساله قبل‌تر آن نشان دهنده کاهش ۲۳ درصدی وقوع روان آب‌های سطحی است که اثرات منفی آن بر روی منابع زیرزمینی به وضوح قابل مشاهده است، همچنین در این مدت آبدهی قنوات ۲۲ درصد، چشمه‌ها ۴۰ درصد و چاه‌ها ۲۴ درصد کاهش یافته است.

کم‌آبی در بخش آب شرب هم مشهود است به طوری که در حال حاضر به طور میانگین ۴۵۳ روستای خراسان جنوبی با جمعیت ۴۵ هزار نفر با تانکر آبرسانی می‌شود همچنین تابستان امسال به دلیل تداوم خشکسالی‌های مستمر و کاهش ذخایر منابع آب زیرزمینی، پنج شهر و ۱۷ مجتمع آبرسانی استان دچار تنش آبی بوده‌اند که این موضوع باعث شده که حجم آبرسانی سیار به روستاهای استان علیرغم تکمیل طرح‌های آبرسانی پایدار باز هم افزایشی باشد.

به دلیل خشک شدن چشمه‌ها، قنوات، چاه‌های مالداری و کاهش آبدهی آنها، کم‌آبی شدید گریبانگیر دامداران و عشایر هم شده‌ و در حال حاضر پنج هزار و ۵۰۰ خانوار عشایر خراسان جنوبی و بیش از چهار هزار راس دام نیازمند تامین آب شرب هستند.

براساس آمار شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی میزان وابستگی به منابع آب زیر زمینی در این استان ۸۸.۷ درصد و وابستگی به آب‌های سطحی ۱۱.۳ درصد است در حالی که وابستگی به منابع آب زیرزمینی در کشور ۵۵ درصد و وابستگی به آب‌های سطحی ۴۵ درصد اعلام شده است.

سدهای خراسان جنوبی هم در چند سال اخیر در برابر خشکسالی کم آورده‌اند به گونه‌ای که از ۷۵ میلیون مترمکعب حجم ذخیره سدهای استان حدود ۲۲ میلیون مترمکعب آب دارد و ۷۸ درصد مخازن سدها خالی از آب است، سد نهرین طبس که بخشی از آب شهر طبس از آن تامین می‌شد، در ۲ سال اخیر از مدار تامین آب خارج شد.

همچنین سند سازگاری با کم‌آبی خراسان جنوبی در سال ۱۳۹۸ به عنوان طرح پایلوت نخستین بار در نشست شورای عالی آب تصویب و از سوی وزارت نیرو ابلاغ شد اما اجرای آن با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است.

این سند که به دلیل خشکسالی شدید و شیوع کرونا یک سال با تاخیر یعنی از سال ۱۳۹۹ اجرایی شد تا سال ۱۴۰۶ ادامه دارد و در مجموع در این سال‌ها باید ۱۷۵.۹ میلیون متر مکعب به‌صورت تجمعی صرفه‌جویی شود که از این میزان، ۱۶۴ میلیون متر مکعب در بخش کشاورزی، ۹.۵ میلیون متر مکعب در بخش شرب، ۱.۵ میلیون متر مکعب در بخش صنعت و ۰.۹ میلیون متر مکعب در بخش فضای سبز است.

آنطور که مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی گفته، این طرح در همه بخش‌ها به‌ صورت موفق در استان اجرایی نشده و اکنون از برنامه سالانه خود عقب است.

با این شرایط، تسریع در اجرای طرح انتقال آب از دریای عمان به خراسان جنوبی، اجرای کامل سند سازگاری با کم‌آبی، بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی که بیشترین مصرف را در استان دارد، اصلاح شبکه‌های فرسوده آب شهری و روستایی، افزایش اعتبارات و باروری ابرها راهکارهایی برای مقابله موثر با خشکسالی و کم‌آبی در کنار همکاری مردم برای صرفه‌جوبی در مصرف آب است.