«تحول مفهوم دولت در ایران معاصر» روایت یک دگردیسی در جامعه ایرانی

به گزارش ایرنا، با وقوع انقلاب مشروطه و تأسیس دولت جدید، تاریخ ایران وارد دوران آستانه‌ای خود و شاهد همزمانی امور نا همزمان شد.

این پدیده از یک سو، مقدمات گسست و از دیگر سو، زمینه پیوست زبان و نظام مفاهیم دوره قدیم و جدید را در ساحت مفهوم دولت مهیا کرد. ضرباهنگ تند زمان مدرن، معانی نوین دولت را در قالب مفاهیم و واژگان زبانیِ زمان کُندِ سنت ریخت و لایه معنایی کاملا متفاوتی را با لایه‌های معنایی قدیم دولت به وجود آورد.

در چالش و تنازع میان دو مفهوم قدیم و جدید، لاجرم مفهوم دولت، دچار ابهام، بحران و ایهام شد؛ بحرانی که بنیاد دیگر بحران‌های تاریخ معاصر بود.

بررسی این بحران و لایه‌لایه‌شدگی معنایی و سیر تحول معناشناختی و پارادیمیک مفهوم دولت در متن منابع زبانی و نیز در بستر تاریخ اجتماعی و سیاسی دوران آستانه‌ای ایران، محور اصلی کتاب «تحول مفهوم دولت در ایران معاصر» از دهه‌های نخستین تأسیس قاجار تا مشروطیت است.

این پژوهش آشکار می‌سازد که مشروطه در فاهمه ایرانی مفهومی خلق‌الساعه نبوده و از چند دهه قبل‌تر، لایه‌های معنایی آن در ذهن و زبان ایرانی ظهور یافته است.

کتاب «تحول مفهوم دولت در ایران معاصر» تالیف داود بیات از نویسندگان و پژوهشگران زنجانی در ۴۳۰ صفحه از سوی انتشارات لوگوس در سال جاری روانه بازار شده است.

بیات در گفت و گو با خبرنگار ایرنا پیرامون این اثر پژوهشی گفت: این کتاب به عنوان ‌نوشتاری تحقیقی و تاریخی در حوزه دولت پژوهی، کوشش می کند با بهره گیری از چارچوب نظری اندیشمند و مورخ مفهومی بزرگ آلمانی، راینهارت کوزِلِک، فرایند ظهور مفهوم جدید از دولت در تاریخ معاصر ایران را رهگیری کند و تلاش دارد بدون ورود به مباحث پر مناقشه ای چون تعریف دولت و بدون اینکه تعریف خاصی از دولت را بر تاریخ و مکتوبات به جای مانده در تاریخ معاصر تحمیل کند، تعامل و تنازع لایه های معنایی جدید در حال پدیدار شدن را با لایه های قدیم مفهوم دولت بررسی نماید.

وی افزود: برای این کاوش تاریخی و معناشناختی، نویسنده به سراغ نخستین نوشته های نویسندگان ایرانی از اوایل قرن ۱۳ هجری و دهه های اولیه تاسیس سلسله قاجار رفته و اولین نشانه ها و ظهورات فهم این نویسندگان از پدیده ای به نام مفهوم جدید دولت را رصد و مطالعه کرده است؛ تحفه العالم عبداللطیف شوشتری و مسیر طالبی(سیاحت نامه) میرزا ابوطالب خان لندنی اولین کتابهایی هستند که مفاهیمی از قبیل پارلمان، تفکیک قوا، استقلال قضات، قانون و انقلاب و جمهوریت را در حد فهم آن دوره تاریخی که البته برای فاهمه ایرانی ثقیل بود، مورد گفت و گو قرار داده اند.

این نویسنده گفت: مفهوم قدیم دولت، همان مفهومی است که تحت عنوان سلطنت مستقله، سلطنت مستبده و سلطنت بلااستقلال در ذهن و زبان ایرانی جریان داشت که بر لایه های معنایی مهمی چون شخص وارگی، شبان وارگی و پدرسالاری تکیه و تاکید داشت.

بیات اظهار کرد: در این مفهوم از دولت و جامعه، معنایی وجود نداشت و قدرت نه از طریق جامعه بلکه از مسیر حق الهی سلطنت و نیز سنت وراثت و البته با غلبه، جنگ و غارت، دست به دست می شد؛ سلطان همچون خداوند در اریکه سلطنت خود، استقلال و اقتدار کامل داشت و قدرت او در وحدتِ بدون تکثر معنا می یافت.

این نویسنده گفت: شئون مختلف دولت از قبیل تقنین، اجرا و قضاوت، اولا و به ذات در شخص سلطان تجلی می یافت و تفکیک این شئون به معنای نابودی آن فهم از مفهوم دولت به حساب می آمد؛ با جنگهای ایران و روس و با اندک آشنایی ایرانیان با پدیده نوین تجدد و تمدن اروپایی و به ویژه با فهم مفهوم جدیدی از دولت، نخستین لرزه های معنایی بر پیکره مفهوم قدیم دولت وارد آمد.

وی خاطرنشان کرد: در گیر و دار جنگ، دو مفهوم قدیم و جدید دولت در مقابل هم ایستادند و فاهمه ایرانی با مقایسه میان پیامدهای عملی این دو مفهوم که یکی حامل بار معنای شکست و دومی عامل پیروزی و تفوّق بود، امکان نظری تامل و نقد در مفهوم قدیم دولت را به دست آورد،.

این نویسنده گفت: آشکار شدن نقد، همزمان زمینه رسوخ بحران در ارکان مفهومی و زبانی دولت قدیم را مهیا ساخت، اولین بارقه های فهم نسبت به ظاهر شدن مفهوم جدید دولت در دارالسلطنه تبریز و در میان کسانی چون قائم مقام بزرگ، عباس میرزا، میرزا ابوالقاسم قائم مقام و امیرکبیر هویدا شد.

بیات گفت: ذهن و زبان ایرانی در پرتو این حادثه بزرگ، دچار تحول شد و به تدریج پا در مسیر فهم و هضم لایه های معنایی مفهوم جدید دولت گذاشت، امیرکبیر و ملکم خان نخستین کسان بودند که در عمل و زبان بدیع و خلاقانه شان، مجال آشکارگی زبانی برای مفهوم جدید دولت را فراهم کردند و عمل و زبانشان، عمل و زبان معیار مفهوم جدید دولت شد.

مولف کتاب «تحول مفهوم دولت در ایران معاصر» ادامه داد: این کتاب، با بهره گیری از مقوله های مفهومی مهمی چون نقد و بحران، زمانه آستانه ای، لایه های زمان، قلمرو تجربه و افق انتظار و همزمانی امور ناهمزمان، تعاملِ فهم نویسندگان با مفهوم دولت و نیز با تجربه تاریخی بلاواسطه آنان را بررسی کرده است.

این نویسنده گفت: تاریخ مفهومی کوشش می کند تاریخ را از مجرای مفاهیم نویسندگان و کنشگران کاوش کند از این رو در این کتاب، فاهمه ایرانی در طول ۱۱۰ سال یعنی از سال ۱۲۱۷ تا ۱۳۲۵ قمری یعنی زمان تاسیس مجلس شورای ملی بررسی شده است.

وی افزود: این کتاب می گوید که مفهوم دولت قانون یا همان دولت مشروطه در یک لحظه و با فرمان مظفرالدین شاه، ظاهر نشده بلکه چونان روحی سرگردان، طی صد سال و در کشاکش با مفهوم دولت استبدادی، آرام آرام در فاهمه ایرانی جای گرفته و نهایتا در فرمان مشروطه و مکان مجلس شورای ملی ظهور و حلول کرده است.

بیات اظهار کرد: در این پژوهش علاوه بر نوشته های نویسندگان نامدار، اطلاعیه ها، اعلان ها، فرمان ها، شب نامه ها، اشعار، سخنرانی های سخنرانان و واعظان مورد بررسی مفهومی قرار گرفته است.

این نویسنده گفت: یکی از مهمترین موضوعات در این پژوهش، نمایش تنازع سهمگینی است که میان دو گروه از شریعتمداران و فقیهان در موافقت و مخالفت شرعی با مشروطه ایجاد شده است که در یکسوی، بزرگان نامداری چون آخوند خراسانی، ملا عبدالله مازندرانی و میرزای نائینی و در سوی دیگر محمد کاظم یزدی و شیخ فضل الله نوری قرار داشتند.

وی ادامه داد: فقیهانی چون خراسانی و نائینی با بهره گیری از آیات و روایات و با استناد به تجربه تاریخی صدر اسلام ضمن غیر شرعی و ظالمانه خواندن استبداد، دولت مشروطه را موافق اسلام و دستاورد تمدن اسلامی می دانستند که پس از گذر زمان، بار دیگر به دامان کشور اسلامی بازگشته است، اگرچه شیخ فضل الله نوری حکم کفر موافقان مشروطه اعم از فقیه و غیر فقیه را صادر کرد، اما دفاع فقهی فقیهان موافق مشروطه از دولت قانون و مشروطه، پای استدلال فقیهی چون شیخ فضل الله را در غیر دینی خواندن دولت مشروطه، سست نمود.

به گفته بیات،‌ کتاب «تحول مفهوم دولت در ایران معاصر»، در مقصد نهایی با تمرکز بر مذاکرات و مباحثات مجلس اول شورای ملی، عینیت یافتن مفهوم دولت قانون و حکومت مشروطه را در آن زمان و مکان تاریخی نشان می دهد.

وی تصریح کرد: تبدیل شدن ملت به عنوان منشا قدرت دولت، سلطنت مستقله و مستبده را از آسمان ظل اللهی به زمین وکالت مردم فرود آورد و جامعه و ملت به معیاری ابدی تبدیل شد درحالیکه تا آن زمان «رعیت مُهمل سرخود» بود و سلطنت و دولتی که سر بر آستان اقتدار الهی می سایید، اینک در آستان و درگاه مفهوم نوپدید ملت، خادمی می کرد.