اعتبارسنجی فهرست‌های نقلی ترتیب نزول قرآن

رساله دکترا با عنوان «تبارشناسی، اعتبارسنجی و مبنایابی فهرست‌های نقلی ترتیب نزول سوره‌های قرآن کریم» شهریورماه سال جاری در دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان با کسب نمره کامل دفاع شد. سعیده جان‌نثاری، دانش‌آموخته مقطع دکترا در رشته علوم قرآن و حدیث، این پژوهش را با راهنمایی امیر احمدنژاد، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان و مشاوره محمدعلی مهدوی‌راد، دانشیار دانشگاه تهران انجام داده است. خبرنگار ایکنا از اصفهان به‌مناسبت هفته پژوهش، با پژوهشگر این رساله به گفت‌وگو پرداخته که در ادامه متن آن را می‌خوانیم.

ایکنا ـ ضرورت انجام این پژوهش را تبیین کنید.

در دهه‌های اخیر، فهم قرآن کریم در بافت تاریخی و بستر ترتیبی نزول آن بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و تعداد تألیف تفسیرهای تنزیلی و تک‌نگاری‌های تحقیقی مبتنی بر روش تنزیلی فزونی یافته است. با عنایت به این مهم که پایه و مبنای مطالعات تنزیلی، فهرست‌های ترتیب نزول، به‌ویژه فهرست‌های نقلی است، انجام پژوهش درباره این دسته از روایات ضر‌وری به نظر می‌رسد.

ترتیب نزول سوره‌های قرآن در روایات متعددی از صحابه، تابعان و اتباع ایشان نقل شده است. این روایات با طرق گوناگون و متون متفاوت در کتب علوم قرآنی و موضوعات مربوط به آن، تفاسیر و حتی بعضی از منابع تاریخی نقل شده است. کیفیت نقل روایات واحد در منابع گوناگون نیز به‌دلیل خطای نقل و کتابت یا اعمال نظر راوی، مؤلف و کاتب اختلافات جزئی فراوانی دارد. هرچند شاکله‌ کلی و ترتیب بسیاری از سوره‌ها میان این روایات مشترک است؛ اما آشفتگی زیاد در اسناد، محتوا و نسخه‌های مختلف منابع، باعث سردرگمی قرآن‌پژوهان شده است.

ایکنا ـ آیا تا‌کنون مفسران و اندیشمندان درباره اعتبار و جایگاه این دست از روایات، بر سر نظریه واحدی به توافق رسیده‌اند؟

درباره تعداد این روایات، ریشه‌ فهرست‌ها و اعتبار و مبنای آن‌ها هیچ اتفاق نظری میان محققان وجود ندارد. بعضی از تحقیقات تنزیلی، فهرستی با استناد به یک منبع، مبنای کار قرار می‌دهند و طبیعتاً اشکالات آن فهرست در تحلیل‌های محقق تأثیرگذار خواهد بود.

البته نمی‌توان انتظار داشت هر محققی پیش از استفاده از فهرست‌ها، تحقیق مفصلی درباره آن‌ها انجام دهد؛ بنابراین مسئله‌ این رساله، پرکردن جای خالی مرجعی برای فهرست‌های روایی و کشف ارتباط میان آن‌ها، تبار و خاستگاه، اعتبار و مبنای این فهرست‌هاست.

ایکنا ـ فرایند انجام این رساله را شرح دهید.

این پژوهش با جست‌وجوی دقیق منابع فهرست‌های نقلی، به‌خصوص نسخ کهن‌ترین منابع موجود کوشیده است تا روایات ترتیب نزول را به‌صورتی جامع و دقیق گردآوری کند. برای یافتن روایات در منابع کهن، علاوه بر بهره‌مندی از تحقیقات پیشینه، جست‌وجوی گسترده‌ای در متون و عناوین کتاب‌ها از طریق فهرستگان کتاب‌های مطبوع، نسخ خطی موجود در موزه‌های جهان و تألیفات کتاب‌شناسی انجام شده است. تلاش شد تا حد امکان به متن کتاب‌ها دست یافته و به‌صورت مجازی یا با مراجعه حضوری، صفحات این کتاب‌ها تورق و محتوای آن‌ها از حیث گزارش یا فقدان گزارش فهرست ترتیب نزول بررسی شود.

منابع یافت‌شده تا قرن دهم، حاوی فهرست‌های نقلی با طرق و متون جدید هستند و پس از آن روایت جدیدی در منابع گزارش نشده است. منبع هر روایت به‌دلیل حساسیت نقل ترتیب سوره‌ها و امکان خطای استنساخ، نسخه‌های چاپی مختلف و نسخ خطی آن‌ها نیز تا حد امکان گردآوری شد. داده‌ها و یافته‌های این پژوهش در مقایسه با پیشینه، از گستردگی، جامعیت و دقت بیشتری برخوردار است و می‌تواند مرجع جامعی برای فهرست‌پژوهان قرار گیرد.

ایکنا ـ تعداد نسبتاً زیاد فهرست‌های ترتیب نزول را چگونه طبقه‌بندی و واکاوی کردید؟

فهرست‌های به دست آمده طبق سند و منبع، دسته‌بندی و گزارش شده‌اند. این فهرست‌ها از صحابه، تابعان، اتباع تابعان و یک نسل پس از ایشان نقل شده است؛ بنابراین می‌توان فهرست‌های نقلی را در سه دسته‌ اصلی قرار داد. فهرست‌های منسوب به امام علی(ع)، فهرست‌های منسوب به ابن‌عباس و فهرست‌های نقل‌شده از تابعان و نسل‌های بعد از ایشان.

اعلام آمار صریح و دقیق فهرست‌ها به‌دلیل آشفتگی زیاد اسناد و متون آنها دشوار است؛ اما طبق این دسته‌بندی می‌توان گفت با ۱۶ فهرست مواجهیم. ارتباط این فهرست‌ها با یکدیگر و سرنخ‌های همگرایی و واگرایی آن‌ها در متن و سند که به کشف ریشه و خاستگاه آن‌ها می‌انجامد، در بخش تبارشناسی هر فهرست بررسی می‌شود.

از جمله این سرنخ‌ها می‌توان به شاخصه‌های متنی، الفاظ و نام‌گذاری خاص، بوم مشترک راویان و فرقه‌های مؤلفان اشاره کرد. ارزیابی اسناد و متن روایت با استناد به اصول حدیثی ذیل اعتبارسنجی مطرح می‌شود. شبکه اسناد روایت، جرح و تعدیل راویان و مؤلفان، وضعیت اتصال سند و اضطراب متن از جمله سنجه‌های اعتبار این روایات است. بررسی ملاک ترتیب سوره‌ها و کشف ردپای اعمال نظر در فهرست‌ها نیز در بخش مبنایابی قرار می‌گیرد. در نهایت، تحلیلی کلی برای تبار و وضعیت سند و متن روایات ترتیب نزول نقلی ارائه می‌شود.

همگرایی فهرست‌های نقلی با توجه به شاخصه‌های ارتباطی میان آن‌ها چنان است که این فهرست‌ها را می‌توان منشعب از سه فهرست مادر دانست که خود نیز در ریشه به مبدئی مشترک می‌رسند: فهرست عطاء، فهرست کلبی از ابوصالح و فهرست عکرمه و حسن بصری.

با توجه به اسناد روایات، اولین نشردهنده‌ این فهرست‌ها به ترتیب عطاء خراسانی، کلبی کوفی و حسین بن واقد مروزی بوده‌اند. این افراد صاحب کتاب بوده‌اند و به نظر می‌رسد تألیف اولیه از سوی آن‌ها صورت گرفته است؛ بنابراین فهرست عطاء قدمت بیشتری در تدوین و نشر و شهرت بیشتری در بین فهرست‌ها دارد. هرچند زهری نیز صاحب کتاب است و در سند چند روایت ترتیب نزول حضور دارد؛ اما فهرست او هیچ‌کجا منتشر نشده که نشان می‌دهد انتساب فهرست به او متأخر و نامعتبر است.

ایکنا ـ نتایج حاصل از این پژوهش چه بود؟ آیا به یک فهرست ترتیب نزول قطعی و مستند دست یافتید؟

بررسی‌ها درباره سایر فهرست‌ها نیز نشان می‌دهد که اسناد هیچ‌یک از آن‌ها معتبر نیست و انتساب هیچ‌کدام از فهرست‌ها به امام علی(ع) و ابن‌عباس قابل اثبات نیست؛ اما این فهرست‌ها در مکتوبات و حافظه‌ تاریخی افراد نزدیک به نزول ریشه دارد. تدوین‌کنندگان اولیه‌ فهرست‌ها با ترجیح میان اقوال مختلف یا اعمال نظر براساس مبانی خود، ترتیب ویژه‌ای عرضه داشته‌اند.

پس از نشر اولیه‌ فهرست‌ها، تغییرات عمدی و خطای سهوی در جریان نقل، کتابت و استنساخ نیز باعث تنوع بیشتر آن‌ها شده است. نهایتاً چنین نتیجه‌گیری شد که هرچند شکل‌گیری شاکله‌ کلی فهرست‌های روایی مبتنی بر واقعیت تاریخی است؛ اما هم سوره‌های اختلافی در فهرست‌های نقلی و هم حد مشترک و اجماعی این فهرست‌ها به‌صورت موردی قابل نقد هستند.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان

انتهای پیام