تلاش اندیشمند هلندی برای انتقال مناسب مفاهیم قرآنی به نسل جدید

به گزارش ایکنا، تاریخ ورود اسلام به هلند به قرن شانزدهم میلادی برمی‌گردد زمانی که تعداد کمی از بازرگانان ترک و ایرانی شروع به اسکان در شهرهای بندری این کشور کردند. پس از اسکان تدریجی مسلمانان، مساجد برای اولین بار در اوایل قرن هفدهم در آمستردام ساخته شدند. در قرون بعدی، هلند شاهد مهاجرت پراکنده مسلمانان از کشورهای جنوب شرق آسیا بود.

امروزه بیشتر جمعیت مسلمان این کشور را مهاجران مراکشی و ترک‌تبار تشکیل می‌دهند. اسلام دومین دین بزرگ هلند پس از مسیحیت است و طبق برآوردهای سال 2018، 5 درصد از جمعیت این کشور مسلمان هستند. اکثریت مسلمانان هلند اهل سنت هستند و بیشتر آنها در چهار شهر بزرگ این کشور یعنی آمستردام، روتردام، لاهه و اوترخت زندگی می‌‌کنند. 

اکنون هلند بیش از ۴۰۰ مسجد فعال دارد، که حدود ۲۰۰ مسجد متعلق به ترک‌هاست، ۱۴۰ مسجد در اختیار مراکشی‌هاست و ۵۰ مسجد را سومالیایی‌ها اداره می‌کنند. ۱۰ مسجد نیز در اختیار سایر اقوام مسلمان هلند است. مذهب تشیع در هلند نیز در نیم قرن اخیر شاهد رشد قابل ملاحظه‌ای بوده و پیروان این مذهب را به ترتیب مهاجران ایرانی، عراقی و افغانی تشکیل می‌دهند.

نخستین ترجمه‌های قرآن به هلندی

با افزایش جمعیت مسلمانان این کشور، نیاز به ترجمه قرآن به زبان مردم این کشور احساس شد. اولین ترجمه چاپ شده به زبان هلندی، با عنوان «قرآن عربی» اثر سالمون شوایگر (Salomon Schweigge) در سال ۱۶۴۱م در هامبورگ به خط لاتین چاپ شد.

ترجمه تولنز، 1859م، به خط لاتین؛ ترجمه سالوم کاتیر، به خط لاتین، 1878م؛ ترجمه یوهانس هندریک کرامرز، به خط لاتین، 1956؛ ترجمه هندریک گلازه ماکر، 1657م؛ ترجمه میرزا نصیر احمد ربوه، در سال 1953م از دیگر ترجمه‌های اولیه قرآن به زبان هلندی هستند. 

از گرایش به اسلام تا ترجمه مثنوی

یکی از فعالان مسلمان معاصر هلندی که در زمینه ترجمه آثار اسلامی فعال بوده عبدالواحد فن بومل است. نام اصلی وی Wouter van Bommel بود که پس از اسلام آوردن به عبدالواحد تغییر نام داد. وی  که از دهه 1970 یکی از چهره‌های مطرح مسلمان در هلند بوده است، در سال 1944 در آمستردام از پدری کاتولیک و مادری پروتستان به دنیا آمد.

بین سال‌های 1967 تا 1971، تصمیم او برای گرویدن به دین اسلام، او را به جستجوی معنای این دین و مطالعه قرآن و الهیات اسلامی، تفسیر و هرمنوتیک در استانبول سوق داد. وی همچنین برای درک قرآن در آنجا صرف و نحو عربی، فقه، عقاید، کلام و اصول خواند.

پس از بازگشت به هلند، فن بومل با یک زن اندونزیایی  به نام فریده ازدواج کرد و در مسجد بیت‌الرحمن ریدرکرک در غرب هلند فعال شد. از سال 1992، فن بومل همچنین امام جماعت مرکز اطلاع‌رسانی مسلمانان Beklaan در لاهه و مدیر شرکت رادیو تلویزیون مسلمانان هلند بوده است. 

وی علاوه بر امامت جماعت و انجام وعظ، استاد دانشگاه اسلامی روتردام است که در آن دوره‌های مربوط به معنویت اسلامی را تدریس می‌کند. وی علاقه شدید به مطالعه کتاب دارد، در موضوعات مختلف بسیار کتاب خوانده است و همچنین از دیدن مکان‌های جدید و ملاقات با افراد جدید لذت می‌برد. این علایق، اندیشه و نوشته‌های او را در موضوعات گوناگونی چون ترجمه و اسلام، طنز، نقش زن در اسلام و تصوف غنا بخشیده است.

نوآوری فن بومل در ترجمه قرآن برای نوجوانان

او در سال 2017 کتاب «De Koran: uitleg voor kinderen»، اولین «تفسیر قرآن برای کودکان» را به زبان هلندی منتشر کرد. جلد دوم این مجموعه در سال 2020 و سومین جلد آن در سال 2024 منتشر شد. این پروژه با تمرکز بر داستان‌های پیامبران اولوالعزم (حضرت نوح، ابراهیم، ​​موسی، عیسی و محمد(ص)) در هر جلد به داستان زندگی یک پیامبر از خلال آیات قرآن می‌پردازد. 

فن بومل می‌گوید: قرآن غیر قابل ترجمه است. ما می‌توانیم به معنای آن نزدیک شویم، اما ترجمه تحت‌اللفظی هرگز حتی به تجربه اصلی قرائت قرآن نزدیک هم نیست. ترجمه استعاره‌های قرآنی تقریباً غیرممکن است. تلاوت قرآن در مسجد یا حتی روخوانی ساده قرآن احساسات شنوندگانی را که حتی زبان عربی نمی‌دانند برمی‌انگیزد. این یک تجربه مسحورکننده و گیرا است.

در مراسم رونمایی از سومین جلد این کتاب در مسجد اولو جامع Ulu Cami در اوترخت در پایان مارس 2024، فن بومل گفت که این کتاب برای نوجوانان ده تا چهارده سال بسیار مناسب است. به گفته وی، این بهترین سن برای رشد مهارت‌های تفکر انتقادی و یادگیری دانش پایه است که در حافظه بلند مدت باقی می‌ماند. دانشی که پس از این مرحله طلایی به دست می‌آید معمولاً چیزی جز افزودن اطلاعات نیست. بنابراین، تحکیم و تقویت مبانی دینی در راستای رشد و توسعه عقلانی در این مرحله بسیار حائز اهمیت است.

توجه به موضوعات روز از طریق آیات قرآن

جلد سوم این کتاب مشتمل بر چند بخش است که از دو سوره سوره کهف و سوره زلزال استخراج شده است. این کتاب علاوه بر تاریخ، پیام اخلاقی را که می‌توان در سوره کهف از داستان قرآنی مردان جوانی که در غار به خواب رفتند استخراج کرد، مورد بحث قرار می‌دهد؛ از حضرت موسی و هارون و خضر و شخصیت فرعون. ارزش‌های مورد تأکید او شامل مواردی همچون صبور بودن، انتخاب دوست مناسب، سؤال درباره ارزش‌های این دنیا، تواضع و صداقت است. در مقابل، در بخش بعدی یعنی آیات مربوط به سوره زلزال، نویسنده تغییرات آب و هوایی را مورد بحث قرار می‌دهد و با دعوت به پاسخ به چالش‌هایی که ارائه می‌کند به پایان می‌رسد.

لزوم توجه به روانشناسی کودک در ترجمه قرآن

فن بومل معتقد است که روش‌های آموزشی سنتی که از طریق آن کودکان در خانواده‌های مسلمان آموزش دینی می‌گیرند، همیشه پاسخگوی نیازهای آنها نیست. به نظر او، بچه‌ها فیلسوفان کوچک هستند. آنها سؤال می‌کنند و با کلمات بازی می‌کنند و درک آنها از کلمات دائماً تغییر می‌کند.

برای ایجاد رابطه با کودکان نباید آنها را ترساند. قرآن منبع الهام مسلمانان و کتاب راهنمایی است که نشان می‌دهد مسلمانان چگونه باید رفتار کنند. او می‌گوید که کودکان مسلمان در غرب به طور کلی باید با تضادهایی دست و پنجه نرم کنند: چیزهایی که در مدرسه تجربه می‌کنند یا آنچه در خیابان می‌بینند گاهی با آنچه از والدین یا معلمان خود در مسجد می‌شنوند در تضاد است. این کتاب ابزارهایی را برای بحث در مورد این تضادها و مسائل در اختیار آنها قرار می‌دهد.

زبان این کتاب سبکی متناسب با دیدگاه فلسفی کودکان دارد. والدین اغلب انتظار دارند که قرآن نظام اعتقادی خاصی را با مجموعه‌ای کامل از قوانین روشن و پاسخ‌های آماده به فرزندانشان ارائه دهد. با این حال برای کودک ارزشمندتر است که خودش به دنبال چیزی باشد که به آن علاقمند است. پاسخ‌های خود یافته تأثیر بسیار عمیق‌تری نسبت به افکار تحمیلی از بیرون دارند. در سیستم آموزشی هلند، معلمان گفتگوی آزاد با کودک را به عنوان بهترین آمادگی برای جامعه می‌بینند. کودک می‌تواند سؤال بپرسد و در ازای آن نیز سؤالاتی از او خواهد شد. بر این اساس کتاب De Koran uitleg voor kinderen همچنین به عنوان یک راهنما در نظر گرفته شده است که به وسیله آن از کودکان دعوت می‌شود تا در مورد ایمان خود و نحوه برخورد با آن در کشور غربی مانند هلند سؤال کنند. از این منظر، فن بومل می‌خواهد کودکان را به گونه‌ای تربیت کند که شهروندانی دموکراتیک باشند که برای دیگران به همان اندازه که برای خودشان ارزش قائل هستند، بر اساس تفکر اخلاقی مورد حمایت قرآن، ارزش قائل شوند.

این جلد از De Koran علاوه بر توضیح کامل داستان موسی(ع)، شامل داستان ناتان حکیم (de Wijze)، شخصیت اصلی نمایشنامه معروف گوتولد افرایم لسینگ است. ناتان یک یهودی خیالی بود که در زمان جنگ‌های صلیبی زندگی می‌کرد. موضوع اصلی داستان ناتان نیاز به زندگی در صلح با افرادی است که ایمانی متفاوت دارند و متفاوت فکر می‌کنند. از طریق این داستان، فن بومل پرسش‌های مهمی را مورد بحث قرار می‌دهد، مانند اینکه آیا قرآن یهودستیزانه است و چگونه قرآن مدارا نسبت به افراد پیرو ادیان مختلف را آموزش می‌دهد.

آیات قرآنی استناد شده در این کتاب توسط خود فن بومل پس از مقایسه ترجمه‌‌های مختلف قرآن که توسط مسلمانانی همچون T.B. ایروینگ و محمد اسد یا آمنه ودود انجام شده انتخاب شده است. او معتقد است که مترجم یا مفسر باید در هنگام ترجمه یا تفسیر، نزدیک‌ترین و طبیعی‌ترین عبارت را در زبان مقصد، نه تنها از نظر محتوا، بلکه از نظر شکل، انتخاب کند.

اهمیت شناخت شرایط فرهنگی و اجتماعی مخاطب

وی می‌گوید: ما باید به خود منبع، مخاطب، واکنش مخاطب به اطلاعات منتقل شده و زمینه اجتماعی نگاه کنیم. هلند پیشینه فرهنگی-اجتماعی خاص خود را در زمینه دین و سکولاریزاسیون دارد، اما فن بومل ترجمه‌های انگلیسی را منبع مفیدی برای جزئیات یا یافتن رویکردی قابل فهم‌تر برای تفسیر خود از آیات قرآن می‌داند. او در مصاحبه‌ای می‌گوید: وقتی به یک کشور خارجی سفر می‌کنید، جزئیات خاصی را می‌بینید که برای مردم آن کشور معنادارتر است. بنابراین رویکرد من اینگونه بود. اگرچه ترجمه‌های زیادی از قرآن را به زبان هلندی خوانده‌ام، اما از متن قرآن به زبان اصلی احساس عمیق‌تری پیدا می‌کنم و ترجمه قرآن به زبان انگلیسی و ترجمه تازه‌مسلمانان به من کمک می‌کند.

فن بومل معتقد است که هر ترجمه‌ای از متن قرآن از عربی به هلندی باید گویا و روشنگر باشد. متن را باید در زمینه خاص زمان و مکان معاصر فهمید که از قرن‌ها تاریخ و فاصله‌های جغرافیایی طولانی گذر کرده است. نه تنها کلمات سوره‌های قرآنی باید برای کودکان قرن بیست و یکم در هلند معنادار باشد، بلکه تاریخ زندگی پیامبر(ص) (سیره نبوی) و زندگی پیامبران پیش از او نیز باید برای آنها مفهوم باشد. این رویکرد مشابه رویکردی است که قادر عبدالله در ترجمه ادبی خود از قرآن به هلندی اتخاذ کرده است. هنگام اتخاذ این رویکرد، درک دقیق روانشناسانه مخاطب برای هر مترجم قرآن بسیار مهم است.

گزارش از محسن حدادی

انتهای پیام