نسیم رویش پایگاه خبری جمعیت رویش های انقلاب اسلامیدر نوزدهم بهمن‌ماه ۱۳۵۷، همافران نیروی هوایی ارتش با حضور در مدرسه علوی، با امام خمینی (ره) دیدار و حمایت خود را از انقلاب اسلامی اعلام کردند. به مناسبت سالروز این رویداد تاریخی، خلاصه‌ای از مقاله «بررسی روند پیوستن نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی به انقلاب اسلامی؛ با تکیه بر اسناد و روزنامه‌ها» نوشته «مسعود دادبخش» پژوهشگر تاریخ معاصر ایران ارائه می‌شود. این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با استفاده از روزنامه‌ها، اسناد و منابع تاریخی، به بررسی وضعیت نیروی هوایی ارتش ایران در دوران پهلوی و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازد.
نیروی هوایی؛ از تاسیس تا انقلاب
نخستین پرواز هواپیما در تهران در سال ۱۲۹۲ش توسط یک خلبان روس انجام شد. چند سال بعد، در سرکوب قیام میرزا کوچک‌خان، قشون ایران از هواپیماهای انگلیسی کمک گرفت. با قدرت‌گیری رضاخان پس از کودتای ۱۲۹۹ش، توسعه نیروی هوایی به یکی از اهداف اصلی ارتش تبدیل شد. در سال ۱۳۰۳ش، نیروی هوایی ارتش برای تثبیت قدرت مرکزی تأسیس شد و مدارس فنی و خلبانی ایجاد گردید.
با این حال، در تهاجم متفقین در شهریور ۱۳۲۰، نیروی هوایی به دلیل کمبود تجهیزات و شکاف‌های داخلی ارتش، مقاومتی نکرد. در دوره محمدرضا شاه، این نیرو تقویت شد و آموزش‌های تخصصی گسترش یافت. در سال ۱۳۲۹ش، تیپ تعلیمات در پادگان دوشان‌تپه تأسیس شد و بعدها به «فرماندهی آموزش‌های هوایی» تبدیل گردید. این مرکز در جریان انقلاب اسلامی نقش مهمی داشت و پیوستن همافران به مردم، شکاف در ارتش را عمیق‌تر کرده و به تسریع پیروزی انقلاب کمک کرد.
بررسی عوامل پیوستن همافران و افسران نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی به انقلاب اسلامی
پیوستن شمار زیادی از همافران و افسران نیروی هوایی به مبارزات مردمی علیه حکومت پهلوی، از عوامل کلیدی در ایجاد شکاف در ارتش و تسریع پیروزی انقلاب اسلامی بود. در جریان انقلاب، همافران از نخستین نیروهای نظامی بودند که علناً علیه حکومت محمدرضا شاه اقدام کرده و با امام خمینی(ره) بیعت کردند. این گرایش، تحت تأثیر عوامل متعددی ازجمله تضعیف روحیه، تبعیض ساختاری و خطاهای استراتژیک حکومت شکل گرفت که در ادامه به اجمال مهمترین آنها مورد بررسی قرار گرفته است:
۱-تضعیف قوای روحی؛ به دلیل وابستگی شمار زیادی از نظامیان به محمدرضا شاه
یکی از دلایل مهم فروپاشی ارتش، وابستگی شدید فرماندهان به شخص شاه بود. در آستانه انقلاب، محمدرضا شاه با بحران‌های متعدد مواجه شد و درک درستی از شرایط نداشت. او گمان می‌کرد که قدرت‌های غربی از مخالفانش حمایت می‌کنند و این باور را به فرماندهان ارتش نیز منتقل کرد.
گزارش ژنرال هایزر، که یک هفته پیش از خروج شاه به آمریکا ارسال شد، نشان می‌دهد که نگرانی اصلی او، فروپاشی سریع ارتش پس از خروج شاه بود. درواقع، خروج شاه باعث تضعیف شدید روحیه ارتش شد و بسیاری از نیروهای نظامی را به انقلاب متمایل کرد.
۲- تبعیض در نیروی هوایی و نارضایتی همافران
نگاه تبعیض‌آمیز به برخی رسته‌های نظامی، به‌ویژه همافران، از مهمترین عوامل فاصله گرفتن آنان از بدنه ارتش بود. همافران که از دیپلمه‌های فنی تشکیل شده بودند، برای تقویت کادر فنی نیروی هوایی جذب شدند و برای آموزش‌های تکمیلی به آمریکا اعزام می‌شدند اما در ارتش شاهنشاهی، آنها در رتبه‌ای پایین‌تر از افسران آمریکایی قرار داشتند و به‌عنوان نیروی درجه دوم تلقی می‌شدند.
آیین‌نامه نیروی هوایی مصوب ۲۶ دی ۱۳۵۶ نیز آنها را صرفاً به فعالیت‌های فنی محدود کرده و امکان ارتقا به درجات افسری را از آنها سلب کرده بود. علاوه براین، اختلاف فاحش میان جایگاه افسران ارشد و نیروهای جزء، موجب نارضایتی و دلسردی بخش زیادی از بدنه نیروی هوایی شد که در نهایت، به گرایش آنها به انقلاب اسلامی انجامید.
۳- خاستگاه دینی و مذهبی شمار زیادی از نظامیان
همانطور که ذکر شد، در آستانه انقلاب اسلامی، رویکرد اعتراضی علیه تفکر تبعیض‌آمیز حاکم در نیروی هوایی میان برخی همافران، درجه‌داران و افسران جزء در حال گسترش بود. در چنین شرایطی، نقش رهبری انقلاب و برخی روحانیون و مراجع دینی برجسته‌تر شد. آنان با تکیه بر اشتراکات فکری میان نیروهای انقلابی و نظامیان، به‌ویژه سربازان و همافران که عمدتاً در پی دیدگاه‌های اعتراضی و اعتقادات مذهبی بودند، آنان را به پیوستن به انقلاب و مبارزه علیه رژیم پهلوی تشویق می‌کردند.
امام خمینی (ره) در این‌باره فرموده بودند که: «قسم برای حفظ قدرت طاغوتی صحیح نیست و مخالفت با آن واجب است». برخی دیگر از مراجع نیز فتواهایی مشابه صادر کردند. این تأثیرات باعث شد اعتراضات گسترده‌ای در پادگان‌های نظامی، به‌ویژه نیروی هوایی، شکل گیرد و شمار زیادی از نظامیان از خدمت فرار کنند. طبق پرونده‌های موجود در بایگانی اداره یکم ارتش، شمار فراریان به ۱۲۰۰ نفر رسید.
۴-قرار گرفتن ارتش در برابر ملت
وابستگی ارتش به کشورهای بیگانه، دفاع از سلطنت محمدرضا شاه و مقابله با ملت، از مهمترین چالش‌ها برای مخالفان در آستانه انقلاب اسلامی بود. امام خمینی (ره) و انقلابیون برای ایجاد پیوند میان مردم و ارتش اقدامات متعددی انجام دادند.
آنها ارتش را به عدم درگیری با مردم فراخواندند و از مردم خواستند از درگیر شدن با ارتش خودداری کنند، همچنین گل به‌جای گلوله تقدیم کردند و سربازان را به فرار از پادگان‌ها تشویق کردند. این اقدامات سبب شد که مدیریت و فرماندهی ارتش از دست شاه و مستشاران آمریکایی خارج شده و در اختیار رهبری انقلاب قرار گیرد.
۵- شکست طرح کودتای هایزر
پیش از خروج شاه از ایران، به‌دلیل وضعیت آشفته داخلی و سردرگمی ارتشیان وفادار به شاه، رابرت ارنست هایزر، ژنرال عالیرتبه نیروی هوایی آمریکا و معاون وقت نیروهای ناتو، در تاریخ ۱۴ دی ۱۳۵۷ به‌طور مخفیانه به ایران سفر کرد تا وضعیت نظامی ایران را سامان دهد و نظامیان ایرانی را به مقاومت در برابر نیروهای مردمی و حمایت از حکومت پهلوی ترغیب کند. این سفر آخرین تلاش دولت آمریکا برای حفظ شاه و حکومت پهلوی بود.
هایزر به‌همراه ویلیام سولیوان، سفیر وقت آمریکا، در ۲۲ دی ۱۳۵۷ با شاه ملاقات کردند و تلاش کردند تا شاه را به تفویض اختیارات فرماندهی به شاپور بختیار ترغیب کنند، به‌طوری‌که پس از خروج شاه، زمینه‌سازی کودتای نظامی را فراهم کنند. پس از آماده‌سازی شرایط کودتا، هایزر در ۱۴ بهمن ۱۳۵۷ به واشنگتن بازگشت و مسئولیت را به ژنرال فیلیپ گاست سپرد. در گزارش‌های مختلف، هایزر بر آمادگی ارتش برای انجام کودتای نظامی تأکید داشت، اما در خاطراتش از پیوستن ۲۰۰ نفر از ارتشیان به انقلاب در ۱۹ بهمن ۱۳۵۷ اشاره می‌کند که احتمالاً این اشاره به پیوستن همافران و بیعت آنان با امام خمینی است.
در گزارش وقایع ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ نیز به ورود کارکنان نیروی هوایی به پادگان‌ها و تصرف پادگان دوشان تپه و تسلیم شدن ربیعی، فرمانده وقت نیروی هوایی شاهنشاهی اشاره شده است. این رویدادها به شکست ارتش و تئوری کودتا و سقوط دولت بختیار منجر شد.
سیر تاریخی پیوند نیروی هوایی ارتش با جریان انقلاب اسلامی
در ۲۶ دی‌ماه ۱۳۵۷، هم‌زمان با خروج شاه از ایران، مردم در خیابان‌ها به استقبال این رویداد رفتند و عکس‌های امام خمینی را روی کامیون‌ها و زره‌پوش‌های ارتش چسباندند. سربازان نیز به این حرکت پیوسته، برخی عکس‌های امام(ره) را در دست گرفته و به مردم نشان می‌دادند.
در بهمن‌ماه ۱۳۵۷، شماری از مراجع تقلید از جمله آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله حاج سید عبدالله شیرازی، آیت‌الله شریعتمداری و آیت‌الله سید محمدصادق حسینی، ارتشیان را به حمایت از مردم و انقلاب و پرهیز از درگیری با مردم دعوت کردند.
در ۴ بهمن ۱۳۵۷، گروهی از افسران، همافران و درجه‌داران نیروی هوایی به همراه خانواده‌هایشان به منزل آیت‌الله طالقانی رفتند تا حمایت خود را از انقلاب و امام خمینی اعلام کنند. این گروه که در خیابان شاهرضا (انقلاب) راهپیمایی می‌کردند، با تیراندازی هوایی مأموران مواجه شدند، اما به‌جای پراکنده شدن، روی زمین نشستند و پس از مدتی، مأموران عقب‌نشینی کردند.
در ۴ بهمن ۱۳۵۷، گروهی از افسران، همافران و درجه‌داران نیروی هوایی به همراه خانواده‌هایشان به منزل آیت‌الله طالقانی رفتند تا حمایت خود را از انقلاب و امام خمینی اعلام کنند. این گروه که در خیابان شاهرضا (انقلاب) راهپیمایی می‌کردند، با تیراندازی هوایی مأموران مواجه شدند، اما به‌جای پراکنده شدن، روی زمین نشستند و پس از مدتی، مأموران عقب‌نشینی کردند.
این اعتراضات منجر به بازداشت‌های گسترده‌ای شد، به‌گونه‌ای که بین ۵ تا ۹ بهمن، حدود ۵۰ نفر از کارکنان پایگاه‌های مختلف نیروی هوایی بازداشت شدند. در پی این رویداد، تجمعات و اعتراضات گسترده‌ای در پایگاه‌های مختلف نیروی هوایی شکل گرفت و موج جدیدی از دستگیری‌ها آغاز شد که در نتیجه، ۱۳۰ تا ۱۵۰ نفر از کارکنان نیروی هوایی به پادگان شهر خاش منتقل شدند و تا پیروزی انقلاب در بازداشت ماندند.
یکی از نقاط عطف این اعتراضات، دیدار تاریخی همافران نیروی هوایی با امام خمینی در ۱۹ بهمن ۱۳۵۷ در مدرسه علوی بود. این دیدار، نشانه‌ای از حمایت بدنه اصلی نیروی هوایی از انقلاب محسوب می‌شد. همافران در این دیدار قطعنامه‌ای در حمایت از انقلاب صادر کردند و بر تعهد خود به امام خمینی و مردم تأکید نمودند. انتشار تصویر این دیدار در صفحه نخست روزنامه کیهان، موجی از شادی را در میان مردم ایجاد کرد.
این رویداد، تأثیرات مهمی در روند انقلاب داشت. پس از این دیدار، اختلافات در ارتش شدت گرفت و ستاد ارتش در واکنش، این تصویر را جعلی اعلام کرد اما روزنامه کیهان در ۲۱ بهمن با انتشار تصویری دیگر، صحت آن را تأیید کرد.
حمایت همافران از انقلاب باعث بروز درگیری‌های خشونت‌باری میان لشکر گارد و نیروی هوایی در مرکز فرماندهی آموزش‌های هوایی شد. شدت این درگیری‌ها به حدی بود که مردم مسلح به حمایت از نیروی هوایی شتافتند و جنگی خونین میان آنان و لشکر گارد رخ داد. این درگیری‌ها تا ۲۲ بهمن ادامه یافت و شمار زیادی از افراد در آن کشته و زخمی شدند.
با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، درگیری‌های میان لشکر گارد و مردم خاتمه یافت. در ۲۳ بهمن، همافران طی بیانیه‌ای از مردم و سازمان‌های امدادی قدردانی کردند. به این ترتیب، نیروی هوایی نخستین یگان نظامی کشور بود که به انقلاب پیوست و نقشی کلیدی در تسریع روند پیروزی آن ایفا کرد.
نتیجه‌گیری
نیروی هوایی یکی از بخش‌های مهم و استراتژیک ارتش پهلوی بود که همواره مورد توجه این حکومت قرار داشت. به همین دلیل، آموزش‌های هوایی در این دوره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. رضاشاه و محمدرضا شاه تلاش می‌کردند با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و شیوه‌های پیشرفته نظامی، نه‌تنها نیروی هوایی را تقویت کنند، بلکه ساختار ارتش ایران را نیز هماهنگ و قدرتمند سازند. در این راستا، اقداماتی همچون اعزام افسران به کشورهای پیشرفته، استخدام مربیان خارجی و ایجاد مراکز آموزش‌های هوایی در داخل کشور صورت گرفت.
محمدرضا شاه به‌ویژه توجه و امید زیادی به نیروی هوایی داشت و با خرید گسترده هواپیماهای جنگی، آن را به عنوان یکی از اصلی‌ترین تکیه‌گاه‌های نظام خود می‌دانست. با این حال، اختلافات داخلی ارتش، خیانت برخی از سران نظامی در شهریور ۱۳۲۰ و سیاست‌های تبعیض‌آمیز نیروهای آمریکایی، مانع از دستیابی حکومت پهلوی به اهداف خود در این زمینه شد.
افسرانی که در غرب آموزش دیده بودند، زودتر از سایر نظامیان به وابستگی ارتش شاهنشاهی و ساختار معیوب آن پی بردند و به دنبال کاهش این وابستگی، به‌ویژه در نیروی هوایی، بودند. از سوی دیگر، رفتارهای تبعیض‌آمیز افسران خارجی و اختلاف طبقاتی میان کارکنان و افسران نیروی هوایی، موجب تشدید شکاف‌های درونی این نیرو در آستانه انقلاب اسلامی شد.
با وقوع انقلاب ۱۳۵۷ و گسترش شعارهای عدالت‌خواهانه، بخش قابل‌توجهی از کارکنان و افسران نیروی هوایی، به‌ویژه همافران فرماندهی آموزش‌های هوایی که از تبعیض‌ها و برخوردهای نابرابر حکومت پهلوی ناراضی بودند، به انقلاب پیوستند. حمایت این نیرو از مردم انقلابی، نقش مهمی در پیروزی این جنبش ملی و مذهبی ایفا کرد.
منبع
-مسعود دادبخش، بررسی روند پیوستن نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی به انقلاب اسلامی؛ با تکیه بر اسناد و روزنامه‌ها، نشریه علمی تحقیقات اسنادی انقلاب اسلامی، سال پنجم (دوره جدید)، شماره ۱۰، پاییز و زمستان ۱۴۰۲.
منبع
