نسیم رویش پایگاه خبری جمعیت رویش های انقلاب اسلامیکاشیهای هزار رنگ حرم با نقش‌های اسلیمی‌اش، قرن‌هاست کنار هر برگ و گل اش، خطی برآمده از لوح جان دارد و این، یادگار هنر خوشنویسانی است که احادیث قدسی و کلام مبارک ائمه اطهار (ع) را به یادگار بر خشت به خشت آستان ملائک پاسبان حضرت دوست (ع) جاودان کرده‌اند. خطوطی که در یک چشم گرداندن به هر سو عیان است، گاهی به ثلث و گاه به نستعلیق. ناگفته نماند که کتیبه‌های حرم تنها در احادیث خلاصه نمی‌شوند و می‌توان اسماءالحسنی، آیات قرآن، اشعار فارسی، کتیبه‌های تاریخی با ذکر نام شاهان و مدایح بسیاری در ستایش ضامن آهو را هم دید که شمار همه این‌ها از حساب خارج است. گزارش پیش‌رو گذری است بر تاریخ و مضمون کتیبه‌های حرم مطهر رضوی از صفویه تا به امروز.
یادگار‌های سنگی عصر صفوی/ اوج شکوفایی کتیبه‌نویسی در دوران قاجار
در برخی متون تاریخی آمده که کاشیکاری و آذین حرم مطهر رضوی به نقش‌ها و نگار‌های فعلی، یادگار هنرمندان عصر خوارزمشاهی است؛ گویا در این دوره سلطان محمد خوارزمشاه، دو استاد کاشی‌کار با نام «محمدبن ابی طاهر ابی الحسین کاشانی» و «ابوزید نقاش» را مأمور این مهم می‌کند و آنان هم دور تا دور حرم و محراب‌های روضه منوره را کاشی کرده و کتیبه‌هایی برای آن می‌سازند، اما تاریخدانان تجلی این هنر را به عصر صفوی نسبت می‌دهند و معتقدند کتیبه‌نویسی در حرم، در دوره زمامداری قاجار‌ها به اوج شکوه خود می‌رسد. البته برابر اسناد، کتیبه‌هایی هم در دوره زند و افشار وجود داشته‌اند که به علت گچی بودن جنسشان، در گذر زمان از بین رفته‌اند. قدمت جدیدترین کتیبه‌ها نیز به روزگار پهلوی اول باز می‌گردد.
دسته‌بندی مضمونی کتیبه‌های حرم
کارشناسان همچنین محتوای کتیبه‌ها را به سه دسته کتیبه‌های قرآنی (آیات قرآن روی آن نقش خورده است)، کتیبه‌های حدیثیه (احادیث پیامبر (ص) و ائمه‌معصوم (ع) بر آن حک شده است) و کتیبه‌های تاریخی که دارای اوامر و دستور هستند، تقسیم می‌کنند. در این میان، اما کتیبه‌های دیگری نیز وجود دارند که به لحاظ ظاهر و محتوا متفاوت‌اند. متن این گونه کتیبه‌ها اشعار فارسی در قالب قصیده یا غزل هستند که در مدح ائمه‌معصوم (ع) و بزرگان دین سروده شده است و معمولا در پایان خود اطلاعاتی درباره تعمیر و ساخت بنا یا بخشی از حرم را نشان می‌دهند.
۱۳۵ کتیبه با مضامینی از احادیث اهل بیت (ع)
در حرم مطهر رضوی، ۱۳۵ کتیبه با احادیث مختلفی از امامان معصوم (ع) نقش خورده و مضمون اغلب‌شان ارشاد و نصیحت و پند و اندرز است. این احادیث از سقف تا طاقی‌ها را گرفته، برای همه کس قابل قرائت و استفاده نیست و در حال حاضر جنبه تزئینی و تشریفاتی دارند.
کتیبه‌های قرآنی حرم/ شاهکاری در زیر گنبد منور رضوی
آیه‌ها و سوره‌های مختلف قرآن و ادعیه‌ها از دیگر مضامین کتیبه‌های حرم هستند که از این نمونه، می‌توان به حک «سوره الواقعه» در روضه منوره اشاره کرد. نقش آیه «هَلْ أَتَىٰ عَلَى الْإِنْسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئًا مَذْکُورًا» نیز یکی دیگر از کتیبه‌های قرآنی است که با خط ثلث و رنگ سبز در میان رنگین‌کمان نقش‌ها و رنگ‌ها جلوه‌گری می‌کند. اما شاهکار این نوع کتیبه را باید زیر سقف گنبد حرم بالای طاق در فاصله شش متر و نیمی از کف، جستجو کرد. متن این کتیبه که یادگار علیرضا عباسی خوشنویس معروف عصر صفوی است، حک آیات سوره «جمعه» است و گویا در گذشته میان دایره‌ای از یک گچبری زیبا قرار داشته است. عزیزالله عطاردی در شرح خاطراتش درباره این کتیبه می‌نویسد: «یکی از معماران عالی‌رتبه آستان مقدسه رضوی معتقد است که گچبری این کتیبه نظیر آن چیزی است که در آرامگاه خواجه‌ربیع وجود دارد. وقتی می‌خواستند حرم را آینه‌کاری کنند، آینه‌ها را در راستای خطوط گچبری‌ها طوری بریدند و نصب کردند که به آن آسیبی نرسد و اگر روزی آینه‌ها برداشته شوند، آن هنر چشم‌نواز از پس حجاب بیرون می‌آید.»
چشم‌نوازی کتیبه‌های سنگی
گویا در گذشته همچنین، آیات مبارکه «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُبِینًا»، آیه ۳۳ سوره احزاب، آیه تطهیر، قسمتی از آیات ۳۵ و ۳۶ سوره نور و آیاتی از سوره کهف، انسان و آیت الکرسی روزگاری بر «ازاره» (سمت پایین دیوار‌های حرم با پوششی از کاشی یا سنگ) حرم امام رضا (ع) نصب بوده‌اند. ناگفته نماند که، قسمتی از حدیث سلسلةالذهب نیز بر روی سنگی با قلم سیاه خوشنویسی شده است. سوای این‌ها، کتیبه‌ای با مضمون «دعای جوشن کبیر» هم بین دارالاسلام و گنبد حاتم‌خانی نصب بوده که گویا بر ۱۴ قطعه سنگ مرمر و به خط ثلث حکاکی شده بوده است.
نقش بستن آیاتی که مفهوم دعاگونه دارند در زیر قبه منور
زیر طاق گنبد نیز ترنج‌هایی هشت‌گوش قرار دارد که میانه آن آیاتی از قرآن مجید که مضمونی دعاگونه دارند، نوشته شده است. خطوط این ترنج‌ها برجسته و از برنز ساخته شده و روی آن‌ها را با یک لایه ضخیم از آب طلا پوشانده‌‍اند. در حاشیه این ترنج‌ها نیز سوره مبارکه «یس» به خط کوفی ماندگار شده است. آیات قرآنی تنها در قاب کتیبه‌های روضه منوره جلوه‌گری ندارند و شبیه‌شان را می‌شود در محراب‌ها و دیوار صحن‌های مختلف حرم تماشا کرد. برای مثال در محراب دیوار جنوب شرقی حرم به خط کوفی برجسته، آیه «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ» نوشته شده است. همچنین چند نمونه از اسماءالحسنی و کتیبه‌هایی با این متون را می‌شود در گنبد، محراب‌ها و طاق‌ها دید که همگی با خط ثلث درباره آیات قرآن طواف بسته‌اند. البته در بین کتیبه‌های ادبی حرم، از اسماء الهی مانند «یا عالی» و «یا ستار» نیز استفاده شده که می‌توان نشانشان را می‌شود در بین اشعار دبیر الملک فراهانی که در دیوار پیرامون روضه منوره حک شده، به تماشا نشست.
کتیبه‌های ادبی حرم مطهر رضوی
تعداد کتیبه‌های ادبی حرم نیز کم نیستند، اما بارزترین نمونه برجای مانده از این هنر که متعلق به در دوره صفوی است را می‌توان بر دیواره‌های صحن عتیق داخل محراب ایوان طلا جست وجو کرد؛ جایی که در آن قصیده‌ای در مدح حضرت رضا (ع) با خط نستعلیق روی آن نقش خورده است:
حبذا زین منظر عالی که فردوس برین/ بر در صحنش چو زائر از صداقت جبهه ساست
آسمان زین آستان فیض سعادت می‌برد/ وز فضایش عالم انوار در کسب ضیاست
چشم انجم روشن از گرد و غبار درگهش/ دیده سیاره را مانند ثابت توتیاست
ماه را از مهر می‌بخشد ضیا آیینه اش/ شکل خورشیدی عیان اینجا ز هر خشت طلاست
رسته از صحن جنان گلدسته زرین مهر/ آشیان مرغ آمین است یا دست دعاست
یا فروزان مشعل نوری است در دست زمین/ کز فروغ آن منور تا ابد صحن سماست…
خودنمایی کتیبه‌های ادبی در نخستین رواق حرم مطهر رضوی
اما «دارالحفاظ» به عنوان نخستین رواق حرم (دوره تیموری) کانون دیگری است که می‌توان کتیبه‌های ادبی را در آن مشاهده کرد. در اینجا علاوه بر کتیبه‌های قرآنی، حدیثی و دعایی، ۴۲ بیت شعر در مدح امام رضا (ع) به خط نستعلیق هست که شاعر در آن‌ها عطر حرم امام رضا (ع) را مشک و عنبری می‌داند که نشانه‌ای از بهشت دارد و امام را خورشیدی توصیف می‌کند که شرف آدمیان خاک نشین است:ای روضه‌ای که دهر ز بویت معطر است/ آبت ز کوثر و گلت از مشک و عنبر است
در طینت تو چشمه خورشید مضمر است/ بوی تو، چون نسیم جنان روح پرور است
خاکی و نه فلک به وجودت منور است/ تا در تو نور دیده زهرا و حیدر است
خورشید کو یگانه رو هفت کشور است/ بهر شرف ز خاک نشینان این در است…
شاخص‌ترین کتیبه‌های ادبی حرم نیز متعلق به دوره قاجار یعنی قصیده‌ای است که «حکیم قاآنی شیرازی» شاعر آن است. او که مدتی در مشهد مقدس اقامت داشته، قصیده‌ای طولانی در مدح و منقبت امام‌رضا (ع) در قافیه «ق» سروده که بسیار جذاب و بدیع است:
زهی به منزلت از عرش برده فرش تو رونق/ زمین ز یمن تو محسود هفت کاخ مطبق
تویی که خاک تو با آب رحمت است مخمر/ تویی که فیض تو با فر سرمد است ملفق
چو دین احمد مرسل مبانی تو مشید/ چو شرع حیدر صفدر قواعد تو موثق
ز هر چه عقل تصور کند فضای تو اوسع/ ز هر چه وهم تخیل کند بنای تو اوثق
ز آستان تو حصنی است نه سپهر معظم/ ز خاکروب تو گردی است هفت کاخ مروق
کدام مظهر بی‌چون بود به خاک تو مدفون/ که از زمین تو خیزد همی خروش اناالحق
حصانت تو بر از صد هزار حصن مشید/ رزانت تو بر از صد هزار کوه محلق
ز بس رفیعی و محکم ز بس منیعی و معظم/ به راستی که خموشی است در ثنای تو اوفق…
قصیده طولانی دیگری نیز از قاآنی بر بالای ازاره رواق «دارالشکر» روی سنگ با خط نستعلیق «آقا میرزا زنجانی» خوش نویس معروف دوره قاجار نوشته و نصب شده است.
منبع:
خبرگزاری فارس
