معیارهای عزاداری مطلوب در کلام امامین انقلاب

اشاره

عزاداری و سوگواری هدفمند بر عزیزان از دست رفته، رویکردی طبیعی است که از مهر و محبت سرچشمه می گیرد و از آغاز آفرینش انسان تا به حال رواج داشته و خدای سبحان نیز بر این واکنش طبیعی بشر مهر تأیید زده است.[1] عزاداری برای سیدالشهدا(علیه السلام) نیز از این امر جدا نیست. عزاداری برای امام حسین(علیه السلام)، از بزرگ ترین مصادیق بزرگداشت شعائر الهی و نشانه محبت و ارادت به ساحت مقدس آن امام است؛ زیرا حادثه کربلا، حماسه جاودانه ای است که در اعماق وجود ما اثری عمیق و جاودانه به جای گذاشته است؛ به گونه ای که با شنیدن وقایع آن، قلب ها به تپش می افتد، دل ها به سوز می آید و چشم ها اشکبار می شود. حال این سؤال مطرح می شود که معیارهای عزاداری مطلوب و صحیح کدامند؟ نوشتار پیش رو، این سؤال را از منظر امامین انقلاب، امام خمینی(رحمه الله) و امام خامنه ای(مدظله) پاسخ می دهد.

1. بایستگی عزاداری صحیح

عزاداری، واژه ای آیینی و نشان دهنده رفتار و مراسم خاصی است که هنگام وقوع مصیبت، انجام می شود و در قالب ها و نمادهای مختلفی، مانند روضه، مرثیه و عزاداری نمود می یابد. بی تردید عزاداری برای امام حسین(علیه السلام)، از شعائر مهم الهی و دینی است و از منظر قرآن، تعظیم شعائر الهی نشانه پرواپیشگی دل هاست: «ذلِک وَ مَنْ یعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوب».[2] در روایات فراوانی نیز بر اقامه عزاداری امام حسین (علیه السلام) تأکید شده است؛[3] چنانکه امام سجاد(علیه السلام) فرموده است: «أَیما مُؤْمِنٍ دَمَعَتْ عَینَاهُ لِقَتْلِ الْحسَینِ بنِ علِی(علیه السلام ) دَمْعَةً – حَتَّی تَسِیلَ عَلَی خَدِّهِ بَوَّأَهُ اللَّهُ بِهَا فِی الْجَنَّةِ غُرَفا؛[4] هر مؤمنی که چشمانش برای کشته شدن حسین(علیه السلام) گریان شود؛ به گونه ای که اشک بر گونه هایش سرازیر شود، خداوند به سبب آن او را در خانه های بهشتی جای دهد که روزگاران درازی در آن به سر برد».

عزاداری بر امام حسین(علیه السلام) نه تنها اسلام را زنده نگه می دارد؛ بلکه فرهنگ ظلم ستیزی،[5] پاسداری از دین،[6] آزادی خواهی و عزتمندی را نیز نهادینه می کند. از این روست که امام خمینی(رحمه الله) و رهبر معظم انقلاب(مدظله) همواره بر صحیح بودن عزاداری تأکید داشته اند. حضرت امام خمینی(رحمه الله) معتقد بود که قیام امام حسین(علیه السلام)، سرمایه و فرهنگ عظیم اسلام، و عزاداری شیوه انتقال این فرهنگ است؛ از این رو سوگواری باید در چارچوب شرع و منطق صورت گیرد: «روضۀ سیدالشهدا(علیه السلام) برای حفظ مکتب سیدالشهدا(علیه السلام) است… این گریه ها و این روضه ها حفظ کرده این مکتب را…».[7]

مجالس سوگواری برای امام حسین(علیه السلام ) در کنار کارکردهای فراوانی که دارد، دچار آسیب هایی نیز شده است. اگرچه بزرگان دین کوشیده اند تا این مجالس را به سمت پیراستگی از انواع خرافات سوق دهند؛ چنانکه شهید مطهری (رحمه الله) کتاب تحریف عاشورا را به این منظور تألیف کرد، اما این آسیب ها همچنان به قوت خود باقی هستند. امام خمینی(رحمه الله) فرموده است:

زنده نگه داشتن عاشورا با همان وضع سنتی خودش از طرف روحانیون، از طرف خطبا، با همان وضع سابق و از طرف توده های مردم با همان ترتیب سابق که دستجات معظم و منظم، دستجات عزاداری به عنوان عزاداری راه می افتاد. باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این سنت ها را حفظ کنید. البته اگر یک چیزهای ناروایی بوده است سابق و دست اشخاص بی اطلاع از مسائل اسلام بوده، آن ها باید یک قدری تصفیه بشود. …[8]

رهبر معظم انقلاب مدظله نیز همواره بر آسیب زدایی عزاداری سیدالشهدا(علیه السلام) تأکید می نماید:

«عزیزان من؛ مؤمنین به حسین بن علی (علیه السلام) امروز حسین بن علی می تواند دنیا را نجات دهد؛ به شرط آنکه با تحریف، چهره او را مغشوش نکنند. نگذارید مفاهیم و کارهای تحریف آمیز و غلط، چشم ها و دل ها را از چهره مبارک و منور سیدالشهدا(علیه السلام) منحرف کند. با تحریف مقابله کنید».[9]

ایشان در جای دیگر می فرماید:

چیز دیگری که بنده در بعضی از خوانندگان جلسات مداحی اطلاع پیدا کردم، استفاده از مدح ها و تمجیدهای بی معناست که گاهی هم مضر است. فرض کنید راجع به حضرت ابوالفضل(علیه السلام) صحبت می شود، بنا کنند از چشم و ابروی آن بزرگوار تعریف کردن؛ مثلا قربون چشمت بشم. مگر چشم قشنگ در دنیا کم است؟ مگر ارزش ابوالفضل (علیه السلام ) به چشم هایش بوده!. .. این ها سطح معارف دینی ما را پایین می آورد.[10]

متأسفانه در دهه های اخیر، برخی عزاداری ها از محتوای عمیق عاشورایی تهی و گاهی به افسانه آغشته شده است؛ به گونه ای که برای این نوع عزاداری ها باید توبه کرد. شهید مطهری(رحمه الله) می نویسد: «… بیاییم از این جنایت و خیانتی که نسبت به اباعبداللّه الحسین (علیه السلام ) و اصحاب بزرگوارش و یارانش و خاندانش مرتکب می شویم و همه افتخارات این ها را از میان می بریم، توبه کنیم».[11]

2. همسویی با اهداف قیام امام حسین(علیه السلام)

یکی از معیارهای مهم عزاداری برای امام حسین(علیه السلام)، همسویی عزاداری با اهداف و ماهیت قیام آن حضرت است؛ زیرا عزاداری، ترجمان اهداف و چیستی قیام حسینی است. از این رو اگر قیام امام(علیه السلام) برای نجات مردم از گمراهی است،[12] باید مرثیه او ما را از گمراهی و نادانی به هدایت رهنمون کند. اگر امام حسین(علیه السلام) برای امر به معروف و نهی از منکر و آزادی قیام کرد، عزاداری آن حضرت نیز باید وسیله ای برای ترویج این امور باشد؛ در غیر این صورت نمی تواند با اهداف حسینی منطبق باشد؛ چنانکه امام خمینی(رحمه الله) فرموده است:

این جنبه سیاسی این مجالس، بالاتراز همه جنبه های دیگری که هست. .. بی خود نمی گویند ائمه ما به اینکه هر کس که بگرید، بگریاند یا صورت گریه، گریه کردن به خودش [بگیرد]، اجرش فلان فلان است. مسئله، مسئله گریه نیست. مسئله، مسئله تباکی نیست. مسئله، مسئله سیاسی است که ائمه ما با همان دید الهی که داشتند، می خواستند که این ملت ها را با هم بسیج کنند….[13]

امام خامنه ای؟مدظلهنیز عقیده دارد روضه خوانی باید ماهیت، اهداف و شعارهای کربلا را ترسیم کند؛ زیرا عزاداری، ترجمان و انعکاس دهنده قیام کربلاست:

روضه خوانی، سخنرانی، مداحی، شعرهای مصیبت، خواندن نوحه سینه زنی و در خلال سخنرانی های آموزنده، ماجرا و هدف امام حسین(علیه السلام). یعنی همان هدفی که در کلمات خود آن بزرگوار هست که: «إِنِّی لَمْ أَخْرُجْ بَطِراً وَ لَا أَشِراً…» بیان شود. این، یک سرفصل است. عباراتی از قبیل «… مَنْ رَأَی سُلْطَاناً جائِرا…» و «منْ کانَ بَاذِلًا فِینَا مُهْجَتَه. ..» هر کدام یک درس و سرفصل اند.[14]

اگر چه اهداف بسیاری همچون مبارزه با ظلم، امر به معروف و نهی از منکر، مخالفت با حاکم ظالم و. .. برای قیام عاشورا ذکر شده است؛ اما محور تمام اهداف، قیام برای خدا و حفظ دین اسلام بود: «وعَلَی الْإِسْلَامِ السَّلَامُ إِذْ قَدْ بُلِیتِ الْأُمَّةُ بِرَاعٍ مِثْلِ یزِیدَ».[15] برپایی مجالس عزاداری امام حسین(علیه السلام) توسط ائمه(علیهم السلام)، همواره با هدف زنده نگه داشتن یاد امام(علیه السلام) و قیام و اهداف آن حضرت بوده است؛ چنانکه امام باقر(علیه السلام) فرموده است: «فَاِنَّ فِی اجْتِمَاعِکمْ وَ مُذَاکرَتِکمْ إِحْیاؤُنَا؛[16] اجتماع (مجالس) و سخنان شما، احیا و زنده کردن ماست».

3. آمیختگی عاطفه و منطق

از معیارهای عزاداری صحیح، درآمیختگی عاطفه و منطق است؛ یعنی سوگواری امام حسین(علیه السلام) بر دو بنیان استوار است: بنیان عاطفی و بنیان منطق. این دو ساختار، محتوا و پیام عاشورا را به دوش می کشند؛ زیرا یکی از دلایل مهم عزاداری امام حسین(علیه السلام)، شور و احساس انسانی است. انسان دارای احساس انسانی بی آلایش، هرگز نمی تواند در مقابل ستم به خاندان پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و امام حسین(علیه السلام) بی تفاوت باشد یا برانگیخته نشود؛ از این رو محفل حسینی نمی تواند بدون گریه و اشک ریختن باشد، وگرنه قابل تداوم نخواهد بود.[17] در واقع یادآوری مصیبت های اهل بیت(علیهم السلام)، بُعد عاطفی این نهضت را تشکیل می دهند و آنچه هویت نهضت حسینی را تشکیل می دهد؛ حفظ دین، پاسداری از ارزش ها، عدالت و ستم ستیزی است که در بُعد منطقی عزاداری خلاصه می شود. این تلفیق باید بدون افراط در منطق صورت گیرد؛ زیرا افراط در این امر، مراسم عزاداری را به نمادهای خشک و بدون روح عاطفی مبدل می کند. همان گونه که افراط در برانگیختن احساس، موجب نادیده گرفتن عقلانیت است؛ تلفیق «عاطفه» و «منطق» بدون افراط و تفریط نیز از معیار مهم عزاداری است. شهید مطهری(رحمه الله ) در این باره می نویسد: «هر مکتبی اگر چاشنی ای از عاطفه نداشته باشد و صرفاً فلسفه و فکر باشد، آن قدر در روح ها نفوذ نمی کند و شانس ماندگاری ندارد؛ ولی اگر چاشنی ای از عاطفه داشته باشد، این عاطفه به آن حرارت می دهد. آن مکتب را منطقی می کند. بدون شک مکتب امام حسین(علیه السلام)، منطق و فلسفه دارد…».[18]

آیت اللّه جوادی آملی می فرماید:

مجالس سوگواری نباید صرفاً کانونی برای اشک و آه و احساسات بدون معرفت باشند؛ بلکه می بایست به عنوان جایگاهی برای شناخت و آموزش نیز مطرح باشند. اشکی که از روی اندیشه و خرد جاری می شود، چونان چشمه زلال زمزم به انسان شجاعت، شهادت و صفای باطنی می بخشد. کسی که از سر عاطفه محض و احساس خام می گرید، گریه اش ذلیلانه است….[19]

از همین روست که امام خمینی(رحمه الله) با همه تأکیداتی که بر عزاداری حسینی دارند، بر هدفمند بودن عزاداری که  ناظر بر عقلانیت عزاداری است  نیز تأکید کرده است:

… شما انگیزه این گریه و این اجتماع در مجالس روضه را خیال نکنید که فقط این است که ما گریه کنیم برای سیدالشهدا(علیه السلام)؛ نه سیدالشهدا(علیه السلام ) احتیاج به این گریه ها دارد و نه این گریه ها خودش  فی نفسه  کاری از آن می آید، لکن این مجلس ها مردم را همچو مجتمع می کنند و یک وجهه می دهند… این جنبه سیاسی این مجالس، بالاتر از همه جنبه های دیگری که هست….[20]

رهبر معظم انقلاب؟مدظله نیز معتقد است که اساس حرکت تشیع بر «منطق قوی» و «عواطف» استوار است؛[21] از این رو قیام و عزاداری اهل بیت امام (علیه السلام) نیز مبتنی بر منطق و عاطفه است:

حادثه عاشورا، خشک و صرفاً استدلالی نیست؛ بلکه در آن عاطفه با عشق و محبت و ترحم و گریه همراه است. قدرت عاطفه، قدرت عظیمی است؛ لذا ما را امر می کنند به گریستن، گریاندن… زینب کبری علیها السلام در کوفه و شام منطقی حرف می زند، اما مرثیه می خواند. امام سجاد (علیه السلام ) بر روی منبر شام با آن عزت و صلابت بر فرق حکومت اموی می کوبد، اما مرثیه می خواند. این مرثیه خوانی تا امروز ادامه دارد و باید تا ابد ادامه داشته باشد.[22]

4. استفاده از منابع معتبر

عاشورا، سرمایه عظیم و تاریخ ساز است که با معارف بلند و عمیق اسلام گره خورده است. نخستین عامل حفظ این سرمایه عظیم، مراجعه به منابع معتبر و دسته اول است؛ زیرا از معیارهای مهم اتقان و صحت یک محتوا به شمار می آید. بر این اساس، در حادثه کربلا باید از کتاب هایی همچون الارشاد شیخ مفید، مقتل ابی مخنف و لهوف ابن طاووس استفاده، و حتی از روی آن ها روضه خواند. از نظر مقام معظم رهبری؟مدظلهنیز یکی از معیارهای عزاداری صحیح، استفاده از منابع دسته اول و معتبر است؛ از همین روست که ایشان بر استفاده از منابع معتبر پافشاری، و سفارش می کند که از کتاب های معتبری همچون لهوف ابن طاووس و الارشاد شیخ مفید استفاده شود؛ همان گونه که ایشان در نماز جمعه از همین کتب استفاده نمود: «واقعه خوانی، تا حدّ ممکن باید متقن باشد؛ مثلاً در حدود «لهوفِ» ابن طاووس و «ارشادِ» مفید و امثال این ها  نه چیزهای من درآوردی  واقعه خوانی و روضه خوانی شود».[23]

متأسفانه امروزه یکی از آسیب هایی که عزاداری امام حسین(علیه السلام) را تهدید می کند، استناد بعضی از اهل منبر و مرثیه خوانان، به منابع غیرمعتبر است. برخی به بهانه اینکه این مطالب، زبان حال است؛ مطالبی را مطرح می کنند؛ در حالی که زبانِ حال گویی برای هر کسی، به حسب شأن اوست. بیان زبانِ حال امام حسین(علیه السلام) و حضرت زینب علیها السلام، باید در خور منزلت و همسو با سیره آنان باشد؛ چنانکه امام علی(علیه السلام) فرموده است: «لا یقَاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَد؛[24] هیچ کسی را نمی توان با آل محمد صلی الله علیه و آله قیاس کرد».[25]

برخی مداحان ناآگاه از کلماتی استفاده می کنند که با ادبیات و متون معتبر همسویی ندارد؛ مانند «کلب الحسین» و «کلب الرقیه» که با آموزه های ائمه(علیهم السلام) ناسازگاراست. گفتار و سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و امامان(علیهم السلام )، حاکی از احترام و ارزش فراوان به کرامت و عزت انسان هاست. حال چگونه می توان با تمسک به نام آنان، انسان را تحقیر کرد؛ به ویژه آنکه شعار امام حسین(علیه السلام) «هیهات منا الذله» است. رهبر معظم انقلاب؟مدظلهدر جواب سؤالی فرمود: «گفتن این الفاظ شایسته نیست و در هر حال بهتر است مؤمنین مراعات شؤون عزاداری معصومین(علیهم السلام) به ویژه سید و سالار شهیدان اباعبداللّه الحسین(علیه السلام) را بنمایند».[26]

روزی آیت اللّه بروجردی در حال ورود به حرم امام رضا(علیه السلام) بود. آخوندی را دید که برای احترام به حضرت رضا (علیه السلام) به سجده افتاد، آقا با دیدن این صحنه شدیداً ناراحت شد و فرمود: این چه کاری است که می کنی؟ تو با این عملت، مرتکب دو گناه می شوی: 1. سجده برای غیر خدا؛ 2. روحانی هستی و چنین کاری را انجام می دهی و این سبب می شود که دیگران هم از تو پیروی کنند.[27]

5. استفاده از شیوه هاو ابزار مشروع

شیوه و ابزار، یکی از عوامل تأثیرگذار در عزاداری است. اگر چه شیوه ها و ابزارها به حسب باورها و سنت های اجتماعی متفاوت است، اما آنچه که در این خصوص محوریت دارد مشروع بودن ابزار و شیوه هاست؛ زیرا یکی از معیارهای عزاداری صحیح، استفاده از ابزار شرعی است. اگر چه برخی به بهانه اهمیت عزاداری، برای انجام آن از هر وسیله استفاده می کنند، اما طبق آموزه های دینی، هدف وسیله را توجیه نمی کند. شهید مطهری(رحمه الله) در این باره می نویسد:

…از طرف اولیاء دین پیشنهاد شده که اقامه عزای حسین بن علی علیهما السلام بشود و قبرش زیارت شود. .. این موضوع تدریجاً سبب شد که بعضی مرثیه خوانان حرفه ای پیدا شوند و کم کم مرثیه خوانی به صورت یک فن و هنر از یک طرف، و وسیله زندگانی از طرف دیگر درآید؛ از طرفی فکری پیدا شود که چون گریاندن بر ابی عبدالله ثواب جزیل و اجر عظیم دارد پس به حکم «الْغایاتُ تُبَرِّرُ الْمَبادی» (هدف، وسیله را مباح می کند) از هر وسیله ای می شود استفاده کرد. اینجاست که جعل و دروغ در نظر عده ای مشروع می شود.[28]

بنابراین روش هایی مانند عزاداری با شمشیر و راه رفتن بر روی تیغ و آتش که مبنای شرعی و عقلی ندارد، صحیح نیست؛ زیرا موجب وهن اسلام می شود. از دیگر شیوه های اشتباه عزاداری، قمه زنی است که نه تنها با فرهنگ و شعائر حسینی همسویی ندارد؛ بلکه قیام عاشورا را به کاری خرافی تبدیل می کند و موجب تضعیف اسلام و واقعه کربلا توسط دشمنان می شود. رهبر معظم انقلاب؟مدظلهفرموده است:

کسی که با مسائل کشور شوروی سابق و این بخشی که شیعه نشین است، جمهوری آذربایجان، آشنا بود؛ می گفت: آن وقتی که کمونیست ها بر منطقه آذربایجان شوروی سابق مسلط شدند، همه آثار اسلامی را از آنجا محو کردند؛ مثلاً مساجد را به انبار تبدیل کردند؛ سالن های دینی و حسینیه ها را به چیزهای دیگری تبدیل کردند و هیچ نشانه ای از اسلام و دین و تشیع باقی نگذاشتند؛ فقط یک چیز را اجازه دادند و آن، قمه زدن بود… چرا؟ چون خود قمه زدن، برای آن ها یک وسیله تبلیغ بر ضد دین و بر ضد تشیع بود. بنابراین گاهی دشمن از بعضی چیزها این گونه علیه دین استفاده می کند. هر جا خرافات به میان بیاید، دین خالص، بدنام خواهد شد.[29]

امام خمینی(رحمه الله ) نیز در پاسخ سؤالی فرموده بود: «در شرایط و اوضاع کنونی، از قمه زدن خودداری شود و ‎ ‎ عزاداری و سینه زدن مانعی ندارد».[30]

6. انتخاب اشعار پُرمحتوا و اثربخش

شعر و شاعری از عناصر بسیار مهم و تأثیرگذار در شکل گیری مراسم سوگواری امام حسین(علیه السلام) است؛ از این رو مداحان و مرثیه خوانان مانند کمیت اسدی، دعبل خزاعی و سید حمیری در محضر ائمه(علیهم السلام) شعر می خواندند و تأیید می شدند. ابوهارون مکفوف می گوید امام جعفر صادق(علیه السلام) به من فرمود: «برای من شعری درباره حسین (علیه السلام) بخوان». من شعری برایش خواندم و ایشان فرمود: «آن چنان که برای خود می خوانید، برایم بخوان». سپس ایشان اشعاری را به عربی خواند که مضمونش چنین است: «گذرت که بر جسد حسین افتاد، به استخوان های پاکش بگو: ای استخوان های پاک! همیشه از باران ابرهای متراکم و پربار، بهره ور و سیراب باشی».[31]

امام خمینی(رحمه الله) درباره استفاده از اشعار در عزاداری امام حسین (علیه السلام) می فرمود: «در آخر منبر، روضه را بخوانند. .. روضه خوانی بشود، مرثیه گفته بشود، شعر و نثر در فضایل اهل بیت(علیهم السلام ) و در مصائب آن ها گفته بشود تا این مردم مهیا باشند؛ در صحنه باشند».[32]

رهبر معظم انقلاب؟مدظلهنیز شعر و شاعری را موجب افزایش میزان موفقیت و اثرگذاری روزه می داند:

شعر شما باید خوب، محکم، قوی، خوش مضمون و قانع کننده باشد. گاهی قصیده ای که شما می خوانید، به اندازه چند منبرِ یک منبری خوش بیان تأثیر می گذارد. گاهی یک بیت شعرِ بجا، به قدر یک کتاب قیمت دارد. این ها آسان و مجانی به دست نمی آید. انسان باید زحمت بکشد، کار و تلاش کند، شعر خوب را بیابد، آن را حفظ کند و بخواند.[33]

7. همسویی با نیاز و شرایط جامعه

یکی دیگر از معیارهای عزاداری صحیح و تأثیرگذار، توجه به شرایط جامعه است؛ همان گونه که در عصر ائمه(علیهم السلام) عزاداری ها با توجه به شرایط جامعه (گسترش ستم و دفاع از مظلوم…) صورت می گرفت. امروزه نیز عزاداری ها باید ناظر به مشکلات جهان اسلام باشد. برای مثال اکنون یکی از مشکلات جهان اسلام، شرایط مردم فلسطین است؛ از این رو سوگواری باید ماهیت ستم ستیزی، روحیه مقاومت و حمایت از مظلوم داشته باشد؛ همان گونه که شهید مطهری(رحمه الله ) فرمود: «…. شمرِ امروز موشه دایان[34] است. شمرِ هزار و سیصد سال پیش مُرد، شمرِ امروز را بشناس. امروز باید در و دیوار این شهر با شعار فلسطین تکان می خورد».[35]

بنابراین باید در عزاداری ها، شرایط جهان اسلام و ستم ستمگران معاصری چون آمریکا و داعش بیان شود؛ زیرا عزاداری، ترجمان ماهیت ستم و بداخلاقی هر زمان است. امام راحل در این زمینه فرمود:

لازم است در نوحه ها و اشعار مرثیه و اشعار ثنای از ائمۀ حق(علیهم السلام) به طور کوبنده فجایع و ستمگری های ستمگران هر عصر و مصر یادآوری شود و در این عصر که عصر مظلومیت جهان اسلام به دست آمریکا و شوروی و سایر وابستگان به آنان و از آن جمله آل سعود، این خائنین به حرم بزرگ الهی  لعنة اللّه و ملائکته و رسله علیهم  است، به طور کوبنده یادآوری و لعن و نفرین شود.[36]

امام خامنه ای؟مدظلهنیز همواره بر همسویی عزاداری با شرایط جامعه تأکید کرده است؛ زیرا ماهیت عزاداری امام حسین(علیه السلام)، فرازمانی و اندیشه سازی است:

فهمیدن قضیه عاشورا فقط در تاریخ نیست، در هر زمانی باید دید عناصر تشکیل دهنده هویت یزیدی کجا پیدا می شود؟ آن گاه در مقابلش باید عناصر تشکیل دهنده هویت حسینی را به میدان آورد. منبر باید انسان ساز باشد، اندیشه ساز باشد. روضه و نوحه و سینه زنی باید فضا را از مسائل زنده حسینی، معرفت و آگاهی پر کند.[37]

فهرست منابع

کتب

1. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةاللّه؛ شرح نهج البلاغه؛ تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم؛ چاپ اول، قم: مکتبة آیة اللّه المرعشی النجفی، 1404ق.

2. ابن قولویه، جعفر بن محمد؛ کامل الزیارات؛ تصحیح: عبدالحسین امینی؛ چاپ اول، نجف اشرف: دارالمرتضویة، 1356ش.

3. ابن نما حلی، جعفر بن محمد؛ مثیر الأحزان؛ چاپ سوم، قم: مدرسه امام مهدی رحمه الله ، 1406ق .

4. ابومخنف کوفی، لوط بن یحیی؛ وقعة الطفّ؛ تصحیح: محمدهادی یوسفی غروی؛ چاپ سوم، قم: جامعه مدرسین، 1417 ق.

5. باقری بیدهندی، ناصر؛ بایدها و نبایدهای عزاداری؛ چاپ اول، قم: نورالسجاد (علیه السلام )، 1384ش.

6. جوادی آملی، عبداللّه؛ شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی؛ چاپ 13، قم: اسراء، 1395ش.

7. طوسی، محمد بن حسن؛ الأمالی؛ تصحیح: مؤسسة البعثة، چاپ اول، قم: دارالثقافة، 1414ق.

8. محمدی اشتهاردی، محمد؛ داستان دوستان؛ چاپ هشتم، ویرایش دوم، قم: موسسه بوستان کتاب، 1400ش.

9. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار؛ چاپ هشتم، قم: صدرا، 1372ش.

10. موسوی خمینی، سید روح اللّه؛ استفتائات امام خمینی(رحمه الله)؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(رحمه الله)، 1392ش.

11. ؛ صحیفه امام(رحمه الله)؛ چاپ چهارم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(رحمه الله)، 1386ش.

سایت ها

1. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله سید علی حسینی خامنه ای؛ استفتائات مراسم عزاداری.

2. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله سید علی حسینی خامنه ای؛ «آقا گفتند همه بخش های مداحی باید پیام داشته باشد»؛ 14/07/1395.

3. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله سید علی حسینی خامنه ای؛ «توصیه های رهبر انقلاب به هیئات مذهبی»؛ 07/08/1393.

4. پرتال امام خمینی(رحمه الله)؛ «نگاهی به عزاداری های حسینی»؛ 18/08 /1392، کد مطلب: 49192.

پی نوشت ها: