اخبار جعلی جنگ اوکراین در کنار موشک‌ها و تانک‌ها

در حمله روسیه به اوکراین که از روز پنجشنبه ۵ اسفند ۱۴۰۰ شروع شده، اخبار جعلی یکی از ابزارهایی است که در امتداد موشک‌باران و پیشروی و دفاع پیاده‌نظام از سوی ارتش‌ها به کار گرفته می‌شود. در این مواقع، جنبه‌های روانی شایعات و اخبار نادرست با حملات نظامی ترکیب می‌شود و علیه شهروندان به کار می‌رود. برای مثال، رسانه‌های دولتی روسیه خبری منتشر کردند درباره اینکه رییس‌جمهور اوکراین از این کشور گریخته است و این خبر به‌سرعت از سوی مقامات اوکراینی تکذیب شد. نمونه دیگر پیامکی بود که شهروندان اوکراینی دریافت کردند مبنی بر این که خودپردازهای بانکی از کار افتاده است؛ اما این خبر هم توسط پلیس سایبری این کشور رد شد.

نمونه دیگری که رسانه‌های ایرانی را نیز درگیر کرد، انتشار ویدیوی یک خبرگزاری با تیتر «حضور سنگین جنگنده‌ها و بمب‌افکن‌های روسیه در آسمان اوکراین» بود که سفارت روسیه در ایران آن را در توییتر تکذیب کرد و آن را بخشی از پروپاگاندای ضد روسیه دانست. عکسی از انفجار بیروت در اوت ۲۰۲۰، عکسی از انفجار یک کارخانه مواد شیمیایی در چین در سال ۲۰۲۰، تصویر برخورد دو هواپیمای میگ ۲۹ در روسیه در سال ۱۹۹۳ و افراشتن پرچم روسیه روی یکی از ساختمان‌های دولتی در اوکراین در سال ۲۰۱۴ نیز از جمله اطلاعات جعلی و نادرستی بودند که در رسانه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشته و به جنگ روسیه و اوکراین ارتباط داده شد.

در آن سوی میدان، اوکراینی‌ها هم تلاش می‌کنند با اشتراک‌گذاری ویدیوها و عکس‌هایی از جنگی که بر پا شده است، همدلی ساکنان سایر کشورها با خود را به دست آورند. عکسی از بچه‌هایی که به‌ردیف در یکی از پناهگاه‌های اوکراین سراسیمه نشسته‌اند و همچنین عکسی از دو کودکی که به سربازانی که با تانک از کنارشان می‌گذرند احترام نظامی می‌گذارند، در رسانه‌های اجتماعی زیادی دیده شده است. همچنین ویدیویی از زنی اوکراینی که با یک سرباز روسی جر و بحث می‌کند و به او دانه‌های آفتابگردان می‌دهد تا وقتی کشته شد، گل آفتابگردان که نماد اوکراین است در خاک این کشور بروید، از ویدیوهایی بود که خیلی زیاد در بین کاربران رسانه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شد. این عکس‌ها واقعی بودند اما گاهی هم در بین آن‌ها اطلاعات جعلی دیده می‌شود، مثل عکسی که ادعا می‌شد دختربچه‌ای اوکراینی است که جلوی یک سرباز روسی ایستاده است؛ اما در واقع، این عکس مربوط به۱۰ سال پیش از یک دختر فلسطینی بود.

در این میان که اخبار جعلی به یکی از ابزارهای جنگی و پروپاگاندای جنگ تبدیل شده است، روزنامه‌نگاران باید کار حرفه‌ای خود را پیش ببرند و عملاً روی لبه تیغ راه بروند. بنابراین یکی از کارهایی که نهادهای حامی روزنامه‌نگاران انجا می‌دهند، تسهیل فرایندهای تشخیص اخبار جعلی است.

تلاش نهادهای روزنامه‌نگاری برای مقابله با اخبار جعلی

نهادهای بین‌المللی آموزشی و صنفی و حمایتی روزنامه‌نگاری اکنون که اخبار جعلی به میدان نبرد بزرگی در جنگ‌های فیزیکی بین کشورها از جمله جنگ روسیه با اوکراین تبدیل شده است، تلاش می‌کنند در این مقطع منابع مورد نیاز را برای روزنامه‌نگاری حرفه‌ای‌تر فراهم کنند.

وقتی جنگی در می‌گیرد و اخبار جعلی به‌کمک جنگ می‌آید، مخاطبان با عطش بیشتری واقعه را دنبال می‌کنند و روزنامه‌نگاران در این مواقع باید بیش از همیشه مراقب صحت و حرفه‌ای‌گرایی مطالبی که تهیه می‌کنند باشند. نهادهای حرفه‌ای روزنامه‌نگاری نیز سعی می‌کنند منابعی را در اختیار روزنامه‌نگاران بگذارند تا مطالب باکیفیت‌تری تولید کنند.

از شروع تهاجم روسیه به اوکراین،  مؤسسه تحقیقات روزنامه‌نگاری رویترز در دانشگاه آکسفورد، شبکه جهانی روزنامه‌نگاران تحقیقی، کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران، مؤسسه «نیمان لب»، مؤسسه «پوینتر»، «دارت سنتر» در دانشکده روزنامه‌نگاری کلمبیا و مؤسسه «فول فکت» از جمله نهادهایی بوده‌اند که سعی کرده‌اند منابع لازم برای روزنامه‌نگاری را در اختیار خبرنگاران قرار دهند و برای روزنامه‌نگاری با دقت و اطلاعات موثق‌تر به روزنامه‌نگاران کمک کنند. علاوه بر این نهادها، برخی از خبرنگاران و محققان روزنامه‌نگاری هم منابع مورد نیاز روزنامه‌نگاران را تأمین کرده‌اند.

بخشی از منابعی که نهادها برای خبرنگارها تهیه کرده‌اند، مربوط می‌شود به منابع لازم برای مقابله آن‌ها با اخبار جعلی. قسمتی از این منابع شامل راهنماها و دستورالعمل‌هایی است که خبرنگاران را راهنمایی می‌کنند برای اینکه اخبار جعلی را تشخیص بدهند.

بخشی دیگر از این منابع، فهرستی است از اخبار جعلی که تاکنون درباره درگیری‌ها منتشر شده است. در واقع، برملا کردن نادرستی اخبار جعلی یکی از راه‌های اصلی مقابله با این نوع اخبار است که در منابع لازم برای خبرنگاران ذکر شده است. برخی از رسانه‌ها، مثل خبرگزاری فرانسه نیز دایره صحت‌سنجی اخبار دارند و مرتباً اخبار جعلی را که به دست آن‌ها می‌رسد، راستی‌آزمایی می‌کنند و نتیجه را به مخاطبان خود اعلام می‌کنند.

اطلاعاتی درباره پیش‌زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی و تاریخی اوکراین و روسیه و همچنین نقشه‌ها و اینفوگرافیک‌هایی که اطلاعات را به‌طور خلاصه به روزنامه‌نگاران می‌دهد هم از دیگر منابعی است که نهادها و مؤسسات بین‌المللی روزنامه‌نگاری برای پوشش جنگ در اختیار قرار داده‌اند. همچنین فهرستی از افراد و وب‌سایت‌ها و اکانت‌های موثقی که خبرنگارها می‌توانند از آن‌ها نقل‌قول کنند یا به گفته‌های آن‌ها اتکا کنند، از منابع دیگری است که برای روزنامه‌نگاران مهیا شده است.

این نهادها و روزنامه‌نگاران، به طور عمده منابع لازم برای خبرنگاران را در وب‌سایت‌های خود قرار داده‌اند و از رسانه‌های اجتماعی نیز برای سهولت دسترسی به این منابع بهره مناسب را برده‌اند.