حکیم نظامی؛ احیاگر عظمت ایران در ادبیات فارسی

در ادامه گزارش ۲۱ اسفند روزنامه خراسان آمده است: «همه عالم تن است و ایران دل/ نیست گوینده زین قیاس خجل/ چون که ایران دل زمین باشد/ دل ز تن به بود یقین باشد». این‌ بیت‌ها سروده شاعر بزرگ ایرانی در قرن ششم هجری است. او تا توانست از هویت و فرهنگ ایرانی گفت و پنج‌گنج ماندگار را برای اهل اندیشه و فرهنگ به یادگار گذاشت. امروز، ۲۱ اسفند به نام بزرگِ حکیم نظامی گنجوی مزین شده‌است؛ شاعری که با زبان فاخر و استوارش، ظرفیت‌های ادبیات فارسی را بیش از پیش نشان داد. چندسالی است که جمهوری آذربایجان در پی مصادره این گنجینه ایرانی و سند زدن او و آثارش به نام خود است. این در حالی است که سراسر آثار نظامی گنجوی، سرشار از عشق به ایران و زبان فارسی است. بنابراین معرفی هرچه بیشتر آثار این حکیم ایرانی و نشر و ترویج اندیشه‌های او، وظیفه هر دوستدار زبان فارسی و فرهنگ ملی است.

البته امسال دولت اهتمام جدی تری در بزرگداشت این شاعر بلندآوازه ایرانی داشته و حتی شخص رئیس جمهور در بزرگداشت نظامی گنجوی ،پیامی   صادر خواهد کرد که جای تقدیر دارد . البته این پیام تا زمان تنظیم این گزارش منتشر نشده بود. در ادامه، گفت‌وگوی ما درباره شعر و اندیشه نظامی گنجوی را با دکتر محمدرضا راشد محصل و دکتر ابراهیم اقبالی، استادان زبان و ادبیات فارسی می‌خوانید.

هنرمندی نظامی در نقل شیرینِ داستان‌ها

دکتر محمدرضا راشد محصل، استاد دانشگاه فردوسی معتقد است نظامی با هنرمندی‌اش در داستان‌پردازی توانسته است فرهنگ ایرانی را زنده نگه دارد. او می‌گوید: «نظامی با منظومه‌هایی که از داستان‌های کهن وام گرفته، نقش مؤثری در بقای فرهنگ ایرانی دارد. منظومه‌های غنایی او جزو بهترین منظومه‌های ادبیات فارسی است». این استاد دانشگاه همچنین درباره شیوه نظامی برای نقل داستان‌های کهن  می‌گوید: «اغلب داستان‌های او مثل «لیلی و مجنون» و «خسرو و شیرین» ریشه در گذشته دارد. «خسرو و شیرین» را کسانی مانند ثعالبی و فردوسی هم نقل کرده‌اند، اما نظامی با هنرمندی تغییراتی در آن‌ها داده و داستان را به قول خودش شیرین‌تر و بهتر سروده‌است». دکتر راشد محصل در پاسخ به این پرسش که چرا تدریس آثار نظامی در دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی به چند واحد اندک خلاصه می‌شود، گفت: «آثار نظامی خیلی دقیق است و خیلی‌ها جرئت نزدیک شدن به آثار او را ندارند. بنابراین در دانشگاه ترجیح می‌دهند کمتر از او درس بگذارند و بیشتر به تدریس «مخزن الاسرار» که در دوره جوانی نظامی سروده شده و با مضمونِ اخلاقیات است، بسنده می‌کنند».

شاعرِ ترکیب‌ساز سبک آذربایجانی

دکتر ابراهیم اقبالی، استاد دانشگاه تبریز، شیوه و سبک شاعری نظامی گنجوی را این‌طور معرفی می‌کند: «ما در شعر فارسی سه سبک عمده داریم: خراسانی، عراقی و هندی. سبک شاعری نظامی عراقی است، ولی چون شاعران حوزه آذربایجان و اگر دقیق‌تر بگوییم منطقۀ اَرّان(گنجه و اطراف آن) شیوه خاصی داشتند، به شاعران مکتب آذربایجان شناخته می‌شوند که دو نماینده عمده این شیوه، نظامی گنجوی و خاقانی شروانی هستند. خصوصیت شعری این شاعران به ویژه نظامی این است که ترکیب‌ساز هستند؛ ترکیب‌های زیبای ادبی که ابتکار خودشان است و نیز تشبیهات و استعارات دور از ذهن. نظامی جا به جا به آیات قرآن و احادیث تکیه می‌کند و تلمیحات تاریخی و اساطیر در شعر او زیاد است. شاعران سبک آذربایجانی تشبیهات و استعارات باریک‌اندیشانه‌ای دارند و همین موضوع باعث شده سبک هندی که به نازک‌خیالی معروف است، از همین سبک آذربایجانی گرفته شود».

شاهنامه فردوسی بر بالینِ نظامی

دکتر اقبالی تأثیر فردوسی توسی بر نظامی گنجوی را انکارناپذیر می‌داند و می‌گوید: «وقتی آثار نظامی را بررسی می‌کنیم، به خوبی متوجه می‌شویم یکی از کتاب‌هایی که همیشه می‌خوانده و جزو کتب بالینی او بوده، شاهنامه فردوسی است. هیچ‌کدام از منظومه‌های خمسه نظامی از تأثیر فردوسی به دور نیست. حتی در «مخزن‌الاسرار» که یک منظومه عرفانی است، از داستان‌های شاهنامه مثل انوشیروان استفاده شده است. «خسرو و شیرین» هم در شاهنامه آمده و همین‌طور «هفت‌پیکر» و «اسکندرنامه». نظامی بسیار تحت تأثیر فردوسی است و می‌خواسته مانند او عظمت ایران را احیا کند. به همین دلیل  توانسته فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی را در بستر شعرش جاودانه کند. البته یک تفاوت نظامی با فردوسی این است که فردوسی بیشتر بر حفظ زبان فارسی، تأکید دارد، اما نظامی تلاش کرده ادبیات فارسی را زنده نگه دارد. او یک مرحله از زبان بالاتر رفته و به ادبیات رسیده‌است. برای همین زبان فاخری برای خود برگزیده که زبانی صد درصد ادبی و پر از صنایع مهم و لطیف ادبی است. به همین دلیل اگر نظامی را فردوسی حوزه ادبیات فارسی بنامیم، حرفی به گزاف نگفته‌ایم. نظامی از نظر اندیشه و تفکر هم تحت تأثیر فردوسی است. یکی از این تفکرات که نظامی از فردوسی گرفته، ایران‌دوستی و ایران‌خواهی است. او همان‌طور که فردوسی می‌گوید: چو ایران نباشد تن من مباد/  بدین بوم و بر زنده یک تن مباد، می‌سراید: همه عالم تن است و ایران دل/ نیست گوینده زین قیاس خجل. اما چون نمی‌خواهد داغ تقلید بر پیشانی آثارش بنشیند ،خودش گفته: «عاریت کس نپذیرفته‌ام/ آن‌چه دلم گفت بگو گفته‌ام»و در حوزه زبان، روش خود را تغییر داده تا با فردوسی متفاوت باشد».

شاعریِ نظامی به سبکِ رمان‌نویس‌های امروزی

استاد ادبیات دانشگاه تبریز درباره این‌که چرا هیچ‌کدام از مقلدان بی‌شمار نظامی گنجوی به پای او نرسیدند، معتقد است: «مقلدان زیادی داریم که از نظامی تقلید کرده‌اند. بعضی‌ یک یا دو منظومه و بعضی‌ هر پنج اثر را تقلید کرده‌اند. بعضی هم منظومه‌هایی بر آن افزوده‌اند. به نظر من مهم‌ترین مقلد نظامی، امیر خسرو دهلوی است که هر پنج منظومه نظامی را تقلید کرده و نسبت به شاعران دیگر خوب از عهده برآمده است. شاعر بزرگی چون عبدالرحمن جامی، «هفت اورنگ» را در تقلید خمسه نظامی سروده و چنان‌که از اسمش پیداست دو منظومه هم بر منظومه‌های نظامی اضافه کرده است. خواجوی کرمانی «سبعه» دارد در برابر «خمسه» که این شاعر نیز دو منظومه اضافه بر نظامی دارد. هیچ یک از این مقلدان به پای نظامی نرسیدند به این دلیل که اولاً تقلید هر چقدر هم قوی باشد، نسخه دوم محسوب می‌شود. دوم این که نظامی شاعر نابغه‌ای است که در تصویرسازی بی‌نظیر است. در تاریخ هزارساله شعر فارسی،نظامی را استاد تصویرپردازی و توصیف مناظر و احساسات بشری دانسته‌اند .

وظیفه ما، دفاع از حقیقتِ ایرانی بودنِ نظامی

دکتر اقبالی درباره اقتباس‌هایی که از آثار نظامی گنجوی شده‌است، می‌گوید: «اشعار نظامی سرچشمه بسیاری از هنرها شده است.  ما در کتاب «المعجم» از شمس قیس رازی که با فاصله اندکی از دوره نظامی نوشته شده، به نام نظامی برمی‌خوریم. مؤلف این کتاب می‌گوید در مجلسی نشسته بودیم مغنی(آوازخوان) اشعار نظامی را به آواز خواند و همه به تحسین درآمدند؛ یعنی در دوره نظامی هم اشعار او به ویژه ابیات «خسرو و شیرین» را به آواز می‌خوانده‌اند. غیر از این‌ها شاعری مانند نیما یوشیج در تصویر و مضمون تحت تأثیر نظامی است. حافظ افتخار می‌کند «که گاه لطف سبق می‌برد ز نظم نظامی». به نوعی همه شاعران بعد از نظامی تحت تأثیر او و ترکیبات زیبا و تخیل باریک او قرار گرفته‌اند». این استاد دانشگاه در پایان وظیفه ما را در برابر مصادره این گنجینه ملی توسط جمهوری آذربایجان، دفاع از حقیقتِ ایرانی بودن او می‌داند: «وظیفه ما دفاع از حقیقت است. یعنی وقتی می‌گوییم نظامی شاعر ایرانی است به این دلیل نیست که جمهوری آذربایجان می‌خواهد آن را مصادره کند. این یک موضوع علمی و یک حقیقت است و باید این را به جهانیان نشان دهیم و آثار نظامی را معرفی کنیم. اگر به قدر کافی آثار نظامی را ترویج ،توضیح و شرح بدهیم خودش کافی است که نشان بدهد ایرانی است. چون سرتاسر شعر او اشاره به ایران‌دوستی و فرهنگ ایرانی است».