داروی قاتل؛ «متادون» و سالی حدود سه هزار قربانی

با وجود افزایش مرگ‌ومیر ناشی از سوءمصرف متادون، این دارو همچنان در برخی مراکز ترک اعتیاد به عنوان یک داروی نگهدارنده برای مهار اعتیاد به مواد مخدر به کار می‌رود. علاوه بر این مراکز، برخی با مصرف متادون به طور خودسرانه باعث مرگ خود یا اطرافیانشان می‌شوند. به گزارش روزنامه «جوان» در ۲۵ بهمن‌ماه پارسال «پزشکی قانونی علت مرگ دختربچه دو ساله را که به‌طرز مشکوکی جان‌باخته بود، مصرف متادون اعلام کرد.» به گفته خاله دختربچه قربانی «شوهرم معتاد به موادمخدر است و متادون مصرف می‌کند. روز حادثه، آهو و مادرش میهمان ما بودند، اما شوهرم در خانه نبود. آهو با پسرم بازی می‌کرد، ولی من متوجه نشدم چطور متادون خورد. وقتی حالش بد شد». البته رسانه‌ها چند روز پیش درباره این حادثه نوشتند: «برای زنی که به دختر دو ساله‌اش قرص متادون خورانده و باعث مرگ او شده بود، کیفرخواست قتل صادر شد.»

از میان ۵۹۰۱ نفری که در بازه زمانی دوساله به دلیل مصرف متادون در کشورمان فوت کرده‌اند، ۲۱ نفر نوزاد زیر یک سال و ۸۱ نفر کودک بین یک تا ۷ ساله بوده‌اند

۲۷ دی‌ماه پارسال «جام جم» خبر داد: «پنج فرزند پیرمردی که بر اثر مسمومیت با متادون فوت شده است، از مادرشان به اتهام قتل شکایت کردند». اواسط خردادماه هم «ایسنا» خبر داده بود «پسربچه سه ساله‌ای در مشهد به دلیل مصرف شربت متادون جان باخت.»

پیش از این‌ها، روزنامه «خراسان» در گزارشی در آذرماه ۱۴۰۱ نوشته بود: در سال ۹۸ از مجموع ۴ هزار و ۴۷۲ فوت ناشی از سوءمصرف مواد مخدر در ایران، تعداد هزار و ۶۰۱ مورد مربوط به سوءمصرف متادون بوده است. سال ۹۹ از مجموع ۴ هزار و ۶۳۷ فوتی، هزار و ۸۰۴ فوتی متادونی داشتیم. در سال ۱۴۰۰ نیز از مجموع ۵ هزار و ۳۴۲ فوتی تعداد دو هزار و ۱۰۱ فوت مربوط به سوءمصرف داروی متادون بوده است.

بنابر اعلان مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر در خردادماه ۱۴۰۰، تمایل به استفاده از متادون در سال‌های اخیر بسیار زیاد شده به طوری که در سال ۱۳۹۹ بالاترین آمار مسمومیت‌های دارویی و مرگ ناشی از مخدرها به متادون نسبت داده شد.

علاوه بر توجه مطبوعات و رسانه‌ها به تبعات دسترسی به این داروی قاتل و مصرف آن، برخی پژوهش‌ها به این موضوع پرداخته‌اند.

رضا حاج منوچهری و همکارانش در مقاله‌ای با عنوان «بررسی اپیدمیولوژی مرگ و میر ناشی از سوءمصرف متادون در اجساد ارجاعی به سازمان پزشکی قانونی» [۱] به بررسی فوتی‌های ناشی از سوءمصرف متادون پرداخته‌اند تا بتوان با تحلیل لازم، برنامه‌ریزی‌های مورد نیاز برای کاهش نرخ مرگ و میر و هزینه‌های ناشی از آن را انجام داد. این پژوهش یک مطالعه مقطعی با رویکرد توصیفی در مورد ۵۹۰۱ فوتی ناشی از مصرف متادون در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ است که اجساد آنها به پزشکی قانونی کشور ارجاع شده است.

متادون چیست و چه می‌کند؟ نگاهی به آمار جهانی

متادون با نام تجاری دولوفین، یک داروی مخدر صنعتی قوی است که اعتیادآوری آن کمتر از مرفین و هروئین است و اغلب به عنوان یک داروی نگهدارنده برای مهار اعتیاد به هروئین و سایر مواد مخدر به کار می‌رود.

نام این ماده با عناوین دیگری از جمله سیمورون، آمیدون، متادوز، فیزپتون و هپتادون نیز در منابع مطرح می‌شود. متادون در درمان وابستگی به مواد افیونی بسیار مؤثر است و درمان با آن باعث می‌شود که یک اعتیاد کم‌خطرتر و قابل کنترل، جایگزین اعتیاد به داروهای مخدر خطرناک شود. این ماده همچنین به عنوان یک مسکن برای درمان دردهای بسیار مزمن استفاده می‌شود.

متادون همچنان یکی از چهار عامل مرگ‌ومیر ناشی از سوءمصرف مواد مخدر تجویزی در جهان به شمار می‌رود

در سال‌های اخیر، افزایش مرگ و میرهای مرتبط با متادون باعث ایجاد اختلاف نظر در مورد استفاده از این دارو شده است. به عنوان مثال در ایالات متحده از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۴، نرخ کلی مرگ و میر ناشی از مصرف بیش از حد مواد افیونی تجویزی (شامل مواد افیونی طبیعی و نیمه مصنوعی و متادون) ۳۰۰ درصد افزایش یافته و نرخ آن از ۱.۲ نفر در هر صدهزار نفر در سال ۱۹۹۹ به ۴.۶ نفر در هر صدهزار نفر در سال ۲۰۱۴ رسیده است. از طرفی میزان مرگ و میر ناشی از سوءمصرف متادون ۶۰۰ درصد افزایش یافته، به طوری که میزان مرگ و میر ناشی از مصرف آن از ۰.۳ نفر در هر صدهزار نفر در سال ۱۹۹۹ به ۱.۸ نفر در هر صدهزار نفر در سال ۲۰۰۶ رسیده است. البته این میزان در سال ۲۰۰۷ ثابت بوده و سپس تا ۳۹ درصد تا سال ۲۰۱۴ کاهش یافته است. علت کاهش این نرخ از سال ۲۰۰۷ به بعد توصیه‌های اکید بهداشت عمومی سازمان غذا و دارو درمورد تجویز متادون و محدودیت به تولید متادون با فرمولاسیون حداکثر ۴۰ میلی گرم بوده است.

با این وجود متادون همچنان تقریباً یکی از چهار عامل مرگ و میر ناشی از سوءمصرف مواد مخدر تجویزی در جهان به شمار می‌رود.

وضعیت مرگ‌ومیر ناشی از مصرف متادون در ایران

در ایران حدود ۱۱ هزار و ۳۲۶ نفر مورد علت فوت ناشی از مصرف مواد مخدر، روانگردان‌ها و الکل در سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ از میان اجساد ارجاعی به سازمان پزشکی قانونی کشور توسط پزشکان این سازمان تشخیص داده شده که از این میان ۵۲ درصد آن ناشی از سوءمصرف داروی مخدر متادون بوده است.

فوتی‌های ناشی از سوءمصرف داروی متادون در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ حدود ۸.۷ درصد رشد داشته است. در واقع سهم متادون در مرگ ناشی از مصرف مواد مخدر، روانگردان‌ها و الکل از ۵۰.۵ درصد در سال ۱۳۹۹ به ۵۴ درصد افزایش یافته است. همچنین از میان فوتی‌های ناشی از سوءمصرف متادون، ۶۷ درصد متادون را به تنهایی و ۳۳ درصد مابقی همزمان با سایر ترکیبات مانند داروهای مخدر یا غیر مخدر، مواد مخدر یا الکل مصرف کرده‌اند.

بیشترین فوتی‌های ناشی از سوءمصرف متادون در استان‌های تهران با فراوانی هزار و ۵۹۵ نفر (۲۷ درصد)، فارس با فراوانی ۴۴۱ نفر (۷.۵درصد)، اصفهان با فراوانی ۳۹۳ نفر (۶.۶ درصد) کرمان با فراوانی ۳۷۶ نفر (۵.۸ درصد) و کرمانشاه با فراوانی ۳۵۵ نفر (۵.۶ درصد) مشاهده می‌شود.

بیش‌ترین نرخ مرگ و میر به ازای هر یک میلیون نفر به ترتیب مربوط به ۳ استان کرمانشاه (با نرخ ۱۷۸.۲ در یک میلیون نفر در جمعیت)، لرستان (با نرخ ۱۳۹ در یک میلیون نفر در جمعیت) و کهگیلویه و بویراحمد (با نرخ ۱۱۹.۴ در یک میلیون نفر در جمعیت) است. از میان فوتی‌های ناشی از سوءمصرف متادون، ۶۷ درصد متادون را به تنهایی و ۳۳ درصد مابقی همزمان با سایر ترکیبات مانند داروهای مخدر یا غیرمخدر، مواد مخدر یا الکل مصرف کرده‌اند

درخصوص وضعیت تاهل متوفیان، بیش‌ترین فراوانی مربوط به افراد مجرد با فراوانی ۲۰۸۲ نفر است. البته این فراوانی در میان زنان و مردان متفاوت است، به طوری که مردان مجرد با فراوانی ۲۴۳۸ فوتی بیشترین آمار فوتی در میان مردان را دارند اما زنان متاهل با فراوانی ۳۷۲ فوتی بیش‌ترین آمار فوتی در میان زنان را دارند.

از میان ۵۹۰۱ نفری که به دلیل مصرف متادون فوت کرده‌اند، ۲۱ نفر نوزاد زیر یک سال و ۸۱ نفر کودک بین یک تا ۷ ساله بوده‌اند. بیشترین آمار فوتی نیز مربوط به میانسالان ۳۰ تا ۶۵ ساله با فراوانی ۳۴۶۴ نفر و سپس جوانان ۱۸ تا ۳۰ ساله با فراوانی ۱۸۳۰ نفر بوده است.

از طرفی بیش‌ترین فوتی‌ها در میان افرادی که تا سطح متوسطه تحصیلات داشته‌اند با فراوانی ۲۰۶۵ نفر (۳۵ درصد) و سپس افرادی که دارای تحصیلات دپیلم و پیش دانشگاهی با فراوانی ۱۵۲۰ نفر (۲۵.۸ درصد) تحصیلات داشته‌اند، بوده است.

متادون چگونه جان می‌گیرد؟

مصرف متادون خالص منجر به فوت ۳۹۵۹ نفر شده، درصورتی که ۱۹۴۲ نفر به دلیل مصرف همزمان متادون با سایر ترکیبات فوت کرده‌اند. در این میان، مصرف متادون با یک یا چند ماده محرک و توهم‌زا مانند کوکائین، آمفتأمین، کتأمین، LSD، اکس‌تازی و غیره بیش‌ترین تعداد فوتی مصارف چندگانه را با تعداد ۴۵۵ نفر داراست. در مرحله بعد مصرف همزمان متادون با مواد مخدری مانند مرفین، کدئین، هروئین و پاپاورین با فراوانی ۳۶۱ نفر و مصرف همزمان آن با ترامادول با فراوانی ۳۶۰ نفر بیشترین تعداد فوتی را شامل می‌شود.

بیش‌ترین نرخ مرگ‌ومیر مربوط به مردان میانسال، مجرد، با تحصیلات پایین و فاقد شغل ثابت و در استان‌های کرمانشاه، لرستان و کهگیلویه و بویراحمد است

مصرف همزمان متادون و داروهای افسردگی، بنزودیازپین‌ها و داروهای مغز و اعصاب نیز منجر به فوت ۱۵۱ نفر شده که عمده این داروها شامل آمی‌تریپتیلین، لورازپام، اگزازپام، سیتالوپرام، آلپرازولام و داروی ضد تشنج گاباپنتین بوده است.

در بین فوتی‌های ناشی از مصارف چندگانه، بیشترین فوتی‌های مرد به ترتیب مربوط به سوءمصرف همزمان متادون با مواد محرک توهم زا ۲۵.۵ درصد، با مواد مخدر، ۱۸.۳ درصد، با ترامادول ۱۷.۶ درصد و زنان به ترتیب مربوط به سوءمصرف همزمان متادون با ترامادول ۲۴.۵ درصد، با مواد مخدر ۲۰.۲ درصد و با داروهای عموماً افسردگی ۱۱.۳ درصد گزارش شده است. مصرف همزمان متادون با الکل اتانول نیز در این دو سال منجر به مرگ ۴۰ نفر شده است.

یافته‌ها پژوهش

۱- فوتی‌های ناشی از سوءمصرف داروی متادون در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال قبل ۸.۷ درصد رشد داشته است.

۲- بیش‌ترین نرخ مرگ‌ومیر مربوط به مردان میانسال، مجرد، با تحصیلات پایین و فاقد شغل ثابت و در استان‌های کرمانشاه، لرستان و کهگیلویه و بویراحمد است.

۳- ۵۲ درصد علت فوت ناشی از مصرف مواد مخدر، روانگردان‌ها و الکل به دلیل مصرف داروی مخدر متادون به تنهایی یا ترکیب چندگانه (با سایر داروهای مخدر یا غیرمخدر، مواد مخدر یا الکل) است که زنگ خطری برای کلینیک‌های ترک اعتیاد بوده و نشان‌دهنده بی‌توجهی مصرف کنندگان به میزان دوز مصرفی و علی الخصوص ناآگاهی از خطرات مصرف همزمان متادون با سایر ترکیبات است. در بین فوتی‌های ناشی از مصارف چندگانه، بیشترین فوتی‌های مرد به ترتیب مربوط به سوءمصرف همزمان متادون با مواد محرک توهم زا ۲۵.۵ درصد، با مواد مخدر، ۱۸.۳ درصد، با ترامادول ۱۷.۶ درصد بوده است

۴- بیشتر مرگ‌های ناشی از مصرف بیش از حد متادون به دلیل استفاده از متادون برای درد است تا درمان اختلال مصرف مواد افیونی.

۵- تحصیلات بالاتر و به تبع آن افزایش آگاهی شخص مصرف کننده نسبت به خطرات مصرف متادون بیش از میزان تجویز شده و خارج از برنامه و وجود تداخلات دارویی متادون با سایر ترکیبات باعث کاهش نرخ مرگ و میر خواهد شد.

۶- مردان مجرد بیشترین آمار فوتی ناشی از مصرف متادون در میان مردان را دارند، اما این مساله درمورد زنان متفاوت بوده و آمار فوتی زنان متاهل بیش‌تر است. البته این نسبت در میان مرگ‌های ناشی از مصرف کلیه مواد مخدر و روانگردان‌ها نیز برقرار است، به این دلیل که شاید زنان بیشتر تحت تأثیر همسران معتاد خود آلوده شده و به مصرف مواد مخدر روی می‌آورند.

۷- بیشترین میزان مرگ و میر در دارندگان شغل آزاد و بعد از آنها در افراد بیکار و خانه‌دار رخ می‌دهد. پس نداشتن یک شغل با درآمد ثابت می‌تواند خطر سوءمصرف مواد مخدر و مرگ ناشی از آن را افزایش دهد.

۸- افسردگی و اضطراب از شایع‌ترین مشکلات روانپزشکی بیمارانی است که با نگهدارنده متادون تحت درمان هستند. متاسفانه مطالعات نشان می‌دهد که میانگین دوز مصرفی متادون در بیمارانی که علائم اضطرابی و افسردگی دارند بیش از بیماران بدون نشانه است.

۹- یکی از مهم‌ترین دلایل مرگ ناشی از مصرف متادون بی‌توجهی به میزان دوز تجویز شده است.

۱۰- زنان بیشتر از مردان به طور همزمان از متادون و داروهای افسردگی استفاده کرده‌اند.

۱۱- مصرف همزمان متادون و ترامادول نیز یکی دیگر از عوامل مرگ ناشی از مصرف همزمان متادون با یکی از ترکیبات است. متاسفانه در سال‌های اخیر در ترکیبات دارویی موجود در داروهای گیاهی ترک اعتیاد جمع آوری شده از عطاری‌ها مقادیر زیادی ترامادول دیده شده است.

۱۲- میزان مرگ و میر بالای ناشی از مصرف همزمان متادون و ترامادول نشان‌دهنده آن است که بیش‌تر افرادی که در پروسه ترک اعتیاد قرار دارند، به دلیل کاهش دردهای ناشی از ترک ماده افیونی به این ماده روی آورده و به دلیل مسمومیت ناشی از آن جان خود را از دست می‌دهند.

پی‌نوشت

[۱] . رضا حاج منوچهری، «بررسی اپیدمیولوژی مرگ و میر ناشی از سوءمصرف متادون در اجساد ارجاعی به سازمان پزشکی قانونی»، مجله پزشکی قانونی ایران، دوره ۲۸، شماره ۳، ‌پاییز ۱۴۰۱، صص ۱۸۶-۱۹۴.