سوگواره «زار خاک» در قلعه تاریخی «قورتان» اصفهان

در دهه اول محرم، اگر به شرق اصفهان بروید، آیین‌های سوگواری مختلفی را می‌بینید، مثل شبیه‌سازی فرات و تعزیه بزرگ اسرای کربلا در «هرند»،تعزیه‌خوانی روزهای تاسوعا و عاشورا در دهستان «رامشه»، تجمع عاشورایی در گلستان شهدای «حسن‌آباد»، حرکت قافله نمادین کربلا در شهر «زیار»، فانوس گردانی شام غریبان در «کوهپایه» و سرانجام آیین سنتی «زار خاک» در روستای تاریخی« قورتان» که داستان عشق و دلدادگی کویرنشینان شرق اصفهان را به امام حسین (ع) نشان می‌دهد.

برخی از این آیین‌ها بدلیل حضور گردشگران مذهبی بخوبی معرفی شده‌اند و برخی هنوز چشم انتظار حضور گردشگران مذهبی هستند تا شناخته شوند.

اما آیین سنتی، مذهبی «زار خاک» که روح معنوی‌اش را از حضور سادات دارای شال سبز در قلعه تاریخی قورتان گرفته، یکی از اصلی‌ترین مراسم‌ محرم در روز تاسوعا در شرق اصفهان است، آیینی کهن که روایتگر روز عزاداری ساکنان قورتان محسوب می‌شود.

روز تاسوعا در قلعه تاریخی قورتان غوغاست، صبح این روز، مردان عزادار سیاه‌پوش با طلوع خورشید به استقبال تاسوعا می‌روند و کوچه‌های خاکی و باریک قلعه را که قرار است مسیر حرکت عزاداران باشد، آب و جارو می‌کنند.

سوگواران‌، عصر تاسوعا در کوچه‌های باریک محصور در دل دیوارهای کوتاه و کاهگلی که جارو کرده‌اند، کاه می‌ریزند و اهالی قلعه، همه در میدان و خیابان اصلی روستا جمع می‌شوند.

عزاداران قورتان به ۲ دسته‌ مردم عادی و سادات دارای شال سبز که در پیشاپیش قافله حرکت می‌کنند؛ تقسیم می‌شوند و آیین زار خاک با شال‌گردانی و ذکرهای زیر لب سادات شروع می‌شود، به همین دلیل این آیین به «شال‌گردانی» هم معروف است.

مردم عزادار روستای قورتان، پشت سر سادات، حرکت و مسیری را که با کاه پوشیده شده است تا غروب خورشید طی می‌کنند.

عزاداران در طول مسیر گاهی می‌نشینند، بر خاک سجده می‌کنند و کاه بر سر می‌ریزند و سادات با ذکر نام اهل بیت پیامبر، بر قاتلان امام حسین(ع) لعن می‌فرستند و با اشعاری، حماسه کربلا را زمزمه می‌کنند و باز به مسیرشان ادامه می‌دهند و «یاحسین» و «شاه حسین» گویان، نخل را به حرکت درمی‌آورند.

عزاداران فریادشان یا حسین است و آنچه را که سادات می‌گویند از جمله شعر«بهر حسین در کربلا، امشب ملامت می‌شود» – «این شام را صحبش مباد، فردا قیامت می‌شود»، تکرار می‌کنند.

مردان عزادار قورتان، سال‌هاست این مسیر را می‌روند و عشقشان به امام حسین(ع) را با برگزاری آیین زار خاک نمایش می‌دهند.

غروب که می‌شود خورشید هم پرتوی خونفامش را بر سر عزاداران می‌کشد، هاله نور قرمز بر پشت بام خانه‌های کاهگلی که مامنی برای زنان و کودکان سیاه پوش عزادار شده، برای غریبه‌ها، تماشایی است.

مردان سیاه‌پوش و سادات شال سبز قلعه قورتان، متواضعانه راه می‌روند، می‌نشینند و یا حسین گویان در این آیین زاری می‌کنند، تو گویی خاک تنها شاهد زاری عزاداران قلعه نشین این دیار کویری است.

قلعه قورتان از توابع بخش مرکزی شهرستان ورزنه در شرق استان اصفهان قرار دارد.

قلعه قورتان با ۴۰ هزار مترمربع مساحت مربوط به دوره ساسانیان ۴۲۱–۴۳۹ میلادی است.

فاصله این اثر تاریخی تا مرکز شهرستان ورزنه ۱٢ کیلومتر است.

این اثر در تاریخ هفت خرداد ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۲۹۳۸ بعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.