رسیدن به مدینه واحده امّت اسلامی از کدام سو؟

اصل وحدت از اصول مهم و بنیادین در دین مبین اسلام و توصیه‌ای موکد برای زندگی اجتماعی مسلمانان محسوب می‌شود که در قرآن و سنّت پیامبر اکرم(ص) نیز مورد تاکید بسیار قرار گرفته است. از این رو لزوم حفظ وحدت میان پیروان اسلام و جلوگیری از تفرقه و هتک به هر عضوی از «امت واحده اسلامی» از هر امر دیگری بیشتر مورد توجه اولیا و بزرگان دینی بوده و از آن به عنوان رمز پیروزی مسلمانان بر دشمنان و بقای آنان یاد شده است.
بر این مبنا، آرمان وحدت و برادری تنها حول محور اسلام و تعالیم حیات‌بخش آن و تمسک به اصول مسلم و مشترکات دینی یعنی؛ اعتقاد به خدای واحد، قرآن کریم و نبوت حضرت ختمی‌مرتبت، محمّد مصطفی محقق می‌شود.

تاریخ اسلام پس از پیامبر اکرم(ص) که با اختلاف نظرها بر سر جانشینی ایشان مواجه شد، سرآغازی برای تلاش مصلحان و اندیشمندان از میان پیروان مذاهب مختلف برای ایجاد وحدت و التیامِ درد انشقاق در میان امت اسلامی بوده است.
اگرچه تقریباً از همین زمان اندیشه تقریب مذاهب مورد توجه بوده است اما از اوایل قرن بیستم میلادی، تلاش برای تحقق آن به همت چهره‌های شاخصِ وحدت‌طلب شیعه و سنی که در طول حیات پرثمر خود به تبلیغ و دعوت مسلمانان اقصی نقاط جهان به اتحاد و کنار گذاشتن اختلاف‌ها پرداختند، سرعت بیشتری گرفت.
در این میان می‌توان از عالمان و محقّقانی چون «سیدجمال‌الدین اسدآبادی» و شاگردش «محمد عبدُه»، «محمدحسین کاشف‌الغطاء»، «عبدالمجید سلیم»، «شیخ محمود شلتوت»، آیت‌الله «محمدتقی قمی» و آیت الله «سیدحسین طباطبایی بروجردی» یاد کرد.

در دوران معاصر نیز با تاسیس نظام جمهوری اسلامی، آرمان وحدت مسلمانان با انگیزه و شدت بیشتری دنبال شد؛ به‌گونه‌ای که بنیانگذار کبیر آن، امام(ره) در این باره تاکید داشتند: «دولت و ملت جمهوری اسلامی، طالب اخوت ایمانی با مسلمانان جهان و منطقه و طالب زیست مسالمت‌آمیز با همه کشورهای عالم است.صحیفه نور، جلد هیجدهم، صفحه ۱۳۱)

از همین رو برای اتحاد بخشیدن به جامعه اسلامی، فاصله بین ۱۲ ربیع‌الاول سالگرد میلاد پیامبر اسلام(ص) بنابر روایات اهل سنت تا ۱۷ ربیع‌الاول تاریخ ولادت حضرت محمد(ص) مطابق با روایت شیعه با عنوان «هفته وحدت» نامگذاری شده است. پس از این اقدام و در طول دهه‌های اخیر کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی توسط مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی به‌صورت سالانه در این روزها در کشورمان برگزار شده است.

رهبر معظّم انقلاب نیز هر ساله و در دیدارهای خود با نمایندگان مذاهب اسلامی همواره به وحدت بین همه مسلمین تأکید داشته‌ و بارها در بیانات خود به لزوم اتحاد و پرهیز از تفرقه بین امّت اسلامی توصیه کرده‌اند. ایشان امسال(۲۶ شهریورماه) در دیداری که به مناسبت آغاز هفته وحدت و ایام سالروز ولادت با سعادت نبی اکرم(ص) با جمعی از علما، امامان جمعه و مدیران مدارس علمیه اهل‌سنت سراسر کشور داشتند، حفاظت از هویت گران‌سنگ «امت اسلامی» را ضروری خواندند و با تأکید بر اهمیت وحدت اسلامی و تلاش‌های بدخواهان برای مخدوش کردن آن، فرمودند: موضوع «امت اسلامی» به هیچ وجه نباید فراموش شود.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، علاج و راه مقابله با این توطئه‌ها را تکیه بر وحدت خواندند و تأکید کردند: موضوع وحدت نه یک تاکتیک بلکه یک اصل قرآنی است.

ضرورت تبیین آموزه‌ها و توصیه‌های دینی برای ایجاد وحدت اسلامی

حجّت‌الاسلام «علیرضا قبادی» عضو موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا با تاکید بر اینکه وحدت نه یک شعار بلکه دستور موکد قرآنی به اهل ایمان است، گفت: در آیات قرآنی نیز به وحدت تاکید و از تفرقه نهی شده است. از جمله در آیه ۱۰۳ سوره آل عمران آمده است: واعتصموا بحبل‌الله جمعیا و لا تفرقوا؛ به ریسمان الهی درآورید و متفرق نشوید یا در آیه ۱۰۵ همین سوره می‌فرماید: و لا تکونوا کالذین تفرقوا و اختلفوا؛ و همانند کسانی نباشید که تفرقه و اختلاف کردند.

به گفته وی، همچنان که در هر خانواده مشکلات، سختی‌ها و اختلاف منش‌ها، بینش‌ها، سلائق و… وجود دارد، در جامعه چنین مشکلات و اختلافی بدیهی است؛ از این رو ضمن به رسمیت شناختن و پذیرش اختلاف‌ها، باید با شیوه‌هایی حکیمانه و دلسوزانه به رفع اختلاف‌ها گام برداشت. همانگونه که قرآن کریم و سنت کریمانه پیامبر (ص) و اولیای دین ما را به این شیوه‌ها راهنمایی کردند. قرآن می‌فرماید: ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسن. یعنی: مردم را با شیوه حکیمانه و موعظه نیکو به راه پروردگارت بخوان!

جامعه اسلامی نیز مانند سایر جوامع دارای اختلافاتی است اما در آموزه‌های دینی مهرورزی به دیگر مسلمانان، ایثار نسبت به آنان ، احترام به مسلمانان و عفو نسبت به آنان بسیار توصیه شده است

این جامعه‌شناس افزود: جامعه اسلامی نیز مانند دیگر جوامع دارای اختلاف‌هایی است اما در آموزه‌های دینی مهرورزی به دیگر مسلمانان، ایثار نسبت به آنان، احترام به مسلمانان و عفو نسبت به آنان بسیار توصیه شده است.

از سوی دیگر نیز از آزار رساندن و بی‌توجهی به امور مسلمانان نهی شده است. سیره پیامبر اکرم(ص) و اولیای دین مشحون از توجه به امور مسلمانان است تا آنجا که پیامبر(ص) فرمودند: هرکسی صبح کند و اهتمامی به امور مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست. گویا مرز مسلمان بودن توجه به امور مسلمانان شناخته می‌شود.

«جلال جلالی‌زاده» عضو هیأت علمی گروه فقه شافعی دانشکده الهیات دانشگاه تهران نیز در این باره گفت: در قرآن اسمی از شیعه و سنی برده نشده، قرآن ما را مسلمان نامیده است؛ پس وقتی که قرآن اسمی از مذهب نبرده یعنی باید همه متمسک به ریسمان الهی که قرآن است بشویم و اگر اختلافی هست باید بنا به توصیه قرآن برای رفع آن به کتاب و سنت مراجعه کنیم.

البته اختلاف‌های فقهی مورد تأیید اسلام است چون از اجتهاد نشأت می‌گیرد و از این جهت اگر استنباط مجتهدی با دیگری متفاوت بود نباید موجب انشقاق، اختلاف و تفرقه شود. چون در زمان پیامبر و خلفا، صحابه از لحاظ دیدگاه‌های فقهی با یکدیگر اختلاف داشتند اما در بین آنان نزاع و درگیری نبود، زیرا خداوند فرموده: «رحماءبینهم». پس وقتی ما به قرآن، سنت و سیره صحابه و اهل بیت برگردیم، می‌بینیم که همگی در عین داشتن اختلاف‌نظر، با همدیگر مهربان و متسامح بوده‌اند و نسبت به یکدیگر هیچ مشکلی نداشته‌اند. پس امروز نیز مسلمانان اگر به دستورات دین اسلام مبنی بر مراعات رحمت، عدالت، تعاون و وحدت تمکین کنند و به این حدیث پیامبر(ص) که مسلمانان مانند یک پیکرند عمل کنند به طور قطع اعضای یک پیکر بر ضد هم عمل نمی‌کنند.

نماینده سابق سنندج در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه هیچ‌گاه دست در مقابل چشم و یا عضو دیگر عمل مضری انجام نمی‌دهد و مسلمانان نیز باید چنین وضعیتی را داشته‌ باشند، افزود: در شرایط امروز اگر مسلمانان در مقابل هم صداقت و اخلاص داشته باشند، هیج مشکلی پیش نمی‌آید و اختلاف‌های فقهی به هیچ وجه نمی‌تواند عامل تفرقه و جدایی باشد.
«مگر شافعیه با حنفیه اختلاف ندارند اما با یکدیگر مشکلی ندارند. یا اهل سنت با شیعه زیدیه مشکلی ندارند. پس در جهان امروز صادقانه می‌گویم اگر مسلمانان دلسوز دین باشند و اصول کلی و قواعد عامه را مراعات کنند و بدانند که ظلم کردن و بی‌عدالتی نه تنها نسبت به مسلمان بلکه حتی نسبت به غیرمسلمان حرام است و بنا به قول حافظ با دوستان مروت داشته باشند، هیچ مشکلی پیش نمی‌آید. یعنی مدیریت مسأله خیلی آسان است اگر به احکام و قواعد اسلامی پایبند باشیم و اهل تسامح و تساهل باشیم و نسبت به اجرای عدالت حساس باشیم.»

به اعتقاد عضو شورای مرکزی حزب اتحاد، امروز با توجه به فراهم‌شدن زمینه و وجود امکانات علمی و فنی و رسانه‌های مجازی و گروهی، تبیین و توضیح موضوع‌های مختلف و قضایای گوناگون بسیار آسان شده است. شبکه‌های مختلف صداوسیما، اینترنت و تبدیل جهان به یک روستا و برداشته‌شدن مرزها و مسافرت‌های افراد و آشنایی بیشتر و چاپ کتاب‌ها و نشریات، باب جدیدی را روی علاقه‌مندان گشوده و افراد به آسانی می‌توانند از نظرها و اندیشه‌های مختلف آشنا شوند.

در شرایط امروز اگر مسلمانان در مقابل هم صداقت و اخلاص داشته باشند، هیج مشکلی پیش نمی‌آید و اختلاف‌های فقهی به هیچ وجه نمی‌تواند عامل تفرقه و جدایی باشداز همین رو علما و فقهای مذاهب اسلامی می‌توانند از طریق تریبون‌های موجود، آیات و روایات صحیح فراوانی که وجود دارند و نیز کلام و سخنان رهبران دینی را درباره لزوم وحدت به مسلمانان اعلام و گناه و زیان اختلاف و تعصب و تفرقه را بیان کنند. در دنیایی که همگان تلاش می‌کنند از طریق تشکیل اتحادیه‌های مختلف، بیشتر به یکدیگر نزدیک شوند و اختلاف‌ها را حل کنند چرا مسلمانان که دین آنان‌، دین صلح و رحمت و تعاون و احترام است از این مفاهیم پیروی نکنند و آنها را به کار نگیرند؟

وی با طرح این پرسش که «اگر مسلمانان وحدت می‌داشتند و تعصب بیهوده را کنار می‌گذاشتند، اسرائیل می‌توانست اینگونه مسلمانان مظلوم فلسطین را قتل‌عام کند؟» تاکید کرد: وحدت یک ضرورت و نیاز است و هیچ دلیل شرعی بر حلال‌بودن تفرقه و اختلاف نداریم، بلکه دلیل برای حرام‌بودن آن هم زیاد است .

جلال‌زاده با بیان اینکه موانع تقریب و وحدت فراوانند، هفت مورد از این موانع را «تعصب کورکورانه و بی‌دلیل»، «خود را حق دانستن و دیگران را باطل دانستن»، «منافع شخصی و استفاده ابزاری از دین برای مال‌اندوزی و دنیاطلبی»، «نداشتن اخلاص و منیّت در کنار تکبر و عدم پذیرش حق»، «دخالت دشمنان اسلام»، «تبعیض و بی‌عدالتی نسبت به طرف مقابل» و «بی‌توجهی به متون قرآن و سنت و اجماع و توصیه رهبران دینی» برشمرد.

نقش و وظایف دولت‌ها در تحقق وحدت دینی و تقریب مذهبی

حجّت‌الاسلام قبادی در ادامه درباره نقش و وظایف دولت در تحقق وحدت نیز گفت: هر چند دولت‌ها مانند اشخاص ممکن است نگاه(رویکرد) ابزاری یا اصیل به وحدت داشته باشند و از این رو ممکن است متفاوت عمل کنند؛ اما با توجه به جایگاه وحدت در منابع اصیل اسلامی و لزوم بهره‌گیری از توانایی و استعدادهای برتر، همچنین با توجه به وحدت در باورهای مشترک، در منابع و منافع مشترک، وجود دشمن و تهدیدهای مشترک، در کنار نیازهای مشترک از یک سو و رواداری جمهوری اسلامی از سوی دیگر، در عمل ایجاب می‌کند که با به‌کارگیری همه ظرفیت‌های فکری و فرهنگی در عمل تلاش شود.

جلالی‌زاده نیز به تبلیغات و وعده‌های رئیس جمهوری کشورمان در دوران رقابت‌های انتخاباتی اشاره کرد و گفت: استناد دکتر پزشکیان به نهج‌البلاغه و نامه مالک اشتر در مساوات شهروندان در حقوق و حق مشارکت در اداره کشور موجب دلگرمی میلیون‌ها هموطن اهل سنت و رای بیش از ۸۰ درصدی هموطنان سنی به آقای پزشکیان شد.

این عضو هیأت علمی گروه فقه شافعی دانشکده الهیات دانشگاه تهران، با خوب ارزیابی‌کردن رویکرد دولت جدید، استفاده از نیروهای شایسته اهل سنت در ساختار اجرایی کشور را توصیه کرد و افزود: اقداماتی مانند سفر رئیس‌جمهوری به عراق و اقلیم کردستان، تاثیر زیادی در تقویت روابط و تغییر نگاه‌ها خواهد داشت.