المان‌های شهری؛ دوستدار خانواده یا خانواده‌گریز؟

به گزارش ایکنا از اصفهان، پنل تخصصی «المان‌های شهری، پایداری و کارآمدی خانواده» ذیل همایش ملی «پایداری و کارآمدی خانواده مبتنی بر الگوی اسلامی ایرانی»، روز گذشته، ۷ مهرماه به همت پژوهشکده الهیات و خانواده، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان برگزار شد.

پیمان کریمی، رئیس اداره نمادهای شهری و آثار حجمی سازمان زیباسازی شهرداری اصفهان، نخستین سخنران این نشست بود. وی اظهار کرد: موضوع خانواده برای ما بسیار حائز اهمیت است. در کشور ما نگاه سلیقه‌ای به هنر وجود دارد. اگر مدیران شهری بپذیرند که هنر نوعی علم است، پس باید بپذیرند که قواعدی دارد و نمی‌توان بر اساس سلیقه شخصی راهی را در پیش گرفت.

وی افزود: شهر گستره‌ای وسیع است و پشتوانه علمی می‌خواهد. مشکلی که در کل کشور در خصوص المان‌های شهری وجود دارد، این است که نگاه سلیقه‌محور و شعارزدگی حاکم است. هنر خصوصاً در حوزه المان‌های شهری باید بر پایه اندیشه‌ورزی باشد. اگر این مشکلات را در هنر حذف کنیم، به نتایج خوبی دست پیدا می‌کنیم. 

تعریف و کارکرد المان

حجت‌الاسلام محمد قطبی، مدیرعامل مرکز ملی نوآوری و خلاقیت اشراق نیز بیان کرد: شهر ارکانی دارد که دارا بودن کالبد و حس عینی، هویت اجتماعی، شأنیت حقوقی، تجمیع‌کننده انسان‌ها و کارکردهای اولیه برای تأمین نیازهای ساکنان خود از جمله آن‌ها به‌شمار می‌رود. با این منطق، شهر عبارت است از هستار عینی اجتماعی مکان‌مند و دارای شخصیت و شئون حقوقی و ممتاز.

وی افزود: اشکال تأثیر محیط در زندگی انسان به چند دسته تقسیم می‌شود؛ نخست، تعیین‌کنندگی نظیر مسجد، حمام و مدرسه که حالت تعیین‌کنندگی برای بروز رفتاری مشخص دارد. دوم، امکان‌پذیری؛ برای مثال وقتی مبلمان شهری وجود دارد، امکان استراحت کردن را برای شما فراهم می‌کند و سوم، احتمال‌سازی.

مدیرعامل مرکز ملی نوآوری و خلاقیت اشراق یکی از سطوح تأثیرگذاری محیط بر انسان را تداعی‌کنندگی خواند و گفت: منظور این است که مثلاً شما در شهری زندگی می‌کردید و بعد از مدتی به آن برمی‌گردید و آن محیط برای شما خاطراتی تداعی می‌کند. سطح دیگر، ایجاد ادراک است. محیط می‌تواند آموزه‌ای ایجاد و مفهومی را منتقل کند و بیشترین المان‌های امروزی از جنس بیانی هستند. 

وی به مزایای هنر تجسمی اشاره کرد و ادامه داد: این مزایا عبارتند از ۱ ـ طول دوره تأثیر؛ یک المان در شهر ساخته می‌شود و ممکن است ۴٠٠ سال برپا باشد. ۲ ـ جامعیت‌پذیری؛ زن، مرد، کودک، بزرگسال، روستایی و شهری از یک المان استفاده می‌کنند. ۳ ـ شمول مخاطب ۴ ـ خاطره‌انگیزی ۵ ـ ثبت در زندگی شخصی ۶ ـ رؤیت‌پذیری طولانی ۷ ـ الگوپذیری ۸ ـ تلطیف فضا و محیط ۹ ـ نشانه‌گذاری شهر ۱٠ ـ مدرسه محیطی؛ محیط، آموزنده است و شما از وقتی چشم باز می‌کنید، تا آخر شب در محیط به سر می‌برید و لحظه به لحظه از آورده‌های آن بهره‌مند می‌شوید.

قطبی اظهار کرد: حال این پرسش مطرح می‌شود که شهر چه اضلاعی دارد؟ معماری و شهرسازی، معابر و سازه‌های عملکردی، سیما و منظر شهری، فضای مکث شهری مثل پارک و بوستان، مبلمان شهری، تبلیغات محیطی که روی پوسته شهر قرار می‌گیرد و تزئینات داخلی، از اضلاع شهر محسوب می‌شوند.

وی افزود: پرسش دیگر این است که ایده‌های مدرسه محیطی از چه موضوعاتی می‌تواند نشئت بگیرد؟ این موضوعات شامل تاریخ وقایع، مشاهیر، سنت‌ها و رویدادها، مضامین، مفاهیم فرهنگی، مناسک دینی، محصول خاص، عادات، واژه‌های فرهنگی، خلقیات، پوشش و لباس، صنایع و خدمات، ادبیات و فرهنگ عامه، بقاع و مقابر خاص، نمادهای خاص، اساطیر و اسطوره‌ها، افسانه‌ها، اسوه و الگو، تخیل، خاطرات جمعی، اشکال هندسی، احشام و موجودات، جامعیت و محیط‌زیست، ابنیه و عمارت، کالا و مصنوعات، خوراکی و خوردنی‌ها و اسم و نام است که هر کدام می‌توانند در حوزه تولید المان‌های خانواده هم مورد استفاده قرار گیرند.

مدیرعامل مرکز ملی نوآوری و خلاقیت اشراق با طرح این پرسش که از المان‌ها چه بهره‌برداری‌های فرهنگی و عمومی می توان کرد، گفت: اطراف المان می‌توان مواردی طراحی کرد، نظیر بازی‌های کودکانه، نمایش، قصه‌پردازی، لوکیشن، فیلم و سریال، شعرسرایی، تورگردی که شهر اصفهان با ۲۵٠ المان خود می‌تواند تور المان‌گردی داشته باشد، نقاشی تکمیلی، سلفی و عکاسی، دکلمه و گفت‌وگو، رویدادپردازی، نشانه جغرافیایی، زیستگاه و عادت‌واره‌های فامیلی و خانوادگی.

وی تصریح کرد: بر حسب سخنانی که تاکنون گفته شد، می‌توان تعریفی از المان مطرح کرد که عبارت است از پیکرواره‌ نظام‌مند و دارای شخصیت ممتاز، هدفمند، چشم‌نواز و خاطره‌انگیز. این المان در سه سطح تعریف می‌شود؛ نمایشی که صرفاً برای زیبایی است، بیانی که می‌تواند مفهومی را منتقل کند؛ برای مثال در المانی که پدر نردبان را نگاه داشته و پسر از آن بالا می‌رود، پدر درواقع پایه رشد پسر تعریف شده است و در نهایت، سطح عملکردی که برای مثال می‌توان به المان کشتی نوح اشاره کرد که تمام حیوانات داخلش هستند و مردم از آن بازدید می‌کنند.

قطبی توضیح داد: المان کارکردهایی نظیر هویت‌بخشی، تلطیف، تعدیل، نشانگر محیطی، خیال‌انگیزی، تقویت حس مکان در زندگی، ایجاد نقطه کانونی، ارتقای آگاهی عمومی، معرفی نمادها، ارزش‌های فرهنگی، سبک و سنت هنر و انحراف دید را ایجاد می‌کند.

وی تأکید کرد: وقتی می‌گوییم هنری، محیطی است یا هستار عینی دارد، این پیام را مخابره می‌کند که بر اساس منشأ عملکرد، کارکردهای پیرامون و سبک طراحی می‌تواند تأثیر فرهنگی در جامعه داشته باشد. بر همین اساس، من کتابی با عنوان «فرهنگ در مقیاس شهر» تألیف کرده‌ام. البته صرفاً المان‌ها این کارکرد را ندارند. هستارهای دیگری هم هستند که می‌توانند این کارکردها را شامل شوند؛ برای مثال مبلمان شهری، دیوارنگاره، دیدرو، ورودی دروازه شهر، ایوان، کریدور، مجله دیواری، سان‌راه همچون پل طبیعت تهران، سازه‌های نمادین چون سقاخانه، ره‌باب، رزمگاه، رادیو شهر، تم پارک، ادب‌نما؛ یعنی اشعار شاعران  می‌تواند طبق منطق در سیما و منظر شهری استفاده شود، سبزراه، دانشنامه شهری، موزه و قاب‌راه.

اصفهان؛ کلان‌شهر دوستدار خانواده

سپس مهدی ژیان‌پور، عضو هیئت علمی جهاددانشگاهی واحد اصفهان با بیان اینکه المان شهری جنبه‌ای از داستان و روایت شهر است، گفت: امروز شهرها را موجودی یکپارچه نمی‌بینید. شهر مصائبی دارد و یکی از بزرگترین گرفتاری‌هایمان در نسبت شهر و خانواده، تأثیری است که شهر بر روابط و مناسبات خانوادگی می‌گذارد. 

وی افزود: به ریتم یک خانواده دقت کنید که چگونه باید اوقات خودشان را در نسبت با هم تنظیم کنند تا از پس شهر و خانواده خود به‌طور موفق بربیایند. در گذشته خانواده‌ها ترجیح می‌دادند تا در حومه شهر زندگی کنند؛ اما اکنون فاصله کار و زندگی و خدمات و زندگی سبب شده است تا حتی طبقه متوسط هم به داخل شهر بیایند. دوره‌هایی با عنوان «شهرهای دوستدار خانواده» شکل گرفته است که در آن‌ها به این پرسش پرداخته می‌شود که چه کنیم تا خانواده در شهر زندگی بهتری داشته باشد.

عضو هیئت علمی جهاددانشگاهی واحد اصفهان تصریح کرد: المان شهری بخشی از دید ما نسبت به خانواده است. ما نمی‌توانیم شهری خانواده‌گریز بسازیم و آن وقت در سطح المان شهری به سراغ موضوع خانواده برویم. از نظر من، اصفهان یکی از نزدیک‌ترین متن‌ها به موضوع خانواده محسوب می‌شود و در میان کلان‌شهرهای ایرانی، یکی از کلان‌شهرهایی‌ست که می‌تواند دوستدار خانواده باشد.

وی ادامه داد: ولی ما در این سال‌ها چه کردیم تا این شهر بتواند در خدمت خانواده باشد؟ سازه‌هایی که ساخته‌ایم، چه نسبتی با شهر دارد؟ برای مثال ما شهر رؤیاها، آکواریوم و… را ساختیم که با ماهیت و ذات اصفهان هیچ ارتباطی ندارند و هیچ منظومه و منطقی پشت آن‌ها نیست و با تمام بی‌دقتی‌ها شهر را تکه‌پاره کردیم.

ژیان‌پور تأکید کرد: شهر موجودیتی شلوغ است که مظاهر آن به ما حمله می‌کنند و جامعه‌شناسان اعتقاد دارند که انسان در مقابل آن‌ها سد دفاعی می‌سازد. اگر بخواهیم به همه این موارد توجه کنیم، مشکل روانی پیدا می‌کنیم. مردم تا ۹٠ درصد به سازه توجه نمی‌کنند، بلکه به چیزی دقت می‌کنند که به آن نیاز یا علاقه دارند.

وی اضافه کرد: هنر ما این است که بخشی را که به آن توجه می‌کنند، به رفتار  تبدیل کنیم. بسیاری از محصولات رسانه‌ای به‌صورت ضمنی، شعار خود را ترویج می‌دهند. حقیقت این است که با ساخت المان نمی‌توان شعارها را به زور به مردم تحمیل کرد.

این نویسنده و پژوهشگر جامعه‌شناسی ادامه داد: در این یک دهه، کارهای زیادی در حوزه پژوهش برای بررسی تأثیر المان‌ها بر ذهن مردم انجام شده است. بیش از ۹٠ درصد مردم حداقل یک بار با این مظاهر روبه‌رو می‌شوند؛ ولی وقتی دیده‌ها به سطح درک، انباشت و رفتار می‌رسد، مشکلات زیادی پیش می‌آید. یکی از پرسش‌های مهم این است که چرا المان‌ها به رفتار تبدیل نمی‌شوند؟ چون ما وقتی المان را ایجاد می‌کنیم، باید پیرامونش رویداد تعریف کنیم.

وی بیان کرد: گاهی وقت‌ها دچار اشتباه می‌شویم و جمله‌ای را به‌صورت کلیشه‌ای تکرار می‌کنیم. اینکه می‌گوییم وضعیت ایران با سایر کشورها متفاوت است و باید با آن به‌صورت بومی برخورد کرد، حداقل در حوزه خانواده با نوعی ارزش مطلق جهانی روبه‌رو هستیم. بسیاری از آنچه که از دل آموزه‌های اسلامی حاصل می‌شود، با تجربیات جهانی منطبق است. در تمام دنیا خانواده، ارزش مطلق به حساب می‌آید.

ژیان‌پور گفت: چند سال گذشته در اتاق بازرگانی، طرحی درباره برند شهری اجرا شد و نامش را «اصفهان، شهر داستان‌های ناگفته» گذاشتند، در حالی که چارچوب اصفهان لازمه‌ طرح یک کلان‌روایت را به‌دلیل تاریخ، ویژگی‌های طبیعی، مناسبت برای دوستدار خانواده و… فراهم می‌کند.

زهراسادات محمدی

انتهای پیام