بودجه ویژه برای اعتلای فرهنگی کشور

مطابق با بند (ز) تبصره ۹ ماده واحده لایحه بودجه سال ۱۴۰۱، دستگاه‌های اجرایی مندرج در این قانون و پیوست‌های آن «مجازند» تا ۲ درصد از بودجه هزینه‌ای خود را برای هم­‌افزایی و ارتقای فعالیت‌ها و تولیدات فرهنگی همچون موضوع‌های قرآنی، نمایشی، مطبوعاتی، رسانه‌ای نوین، نشر و کتاب و گردشگری اختصاص دهند.
همچنین در این مصوبه که بعد از تصویب شورای نگهبان به شکل قانونی درآمده است، مقرر شده آیین‌نامه اجرائی این بند، توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهیه و به تصویب هیأت وزیران برسد. هرچند بهمن‌ماه سال گذشته «سید علی یزدی‌خواه» عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی خبر داده بود که همان زمان، تلاش شد در تخصیص ۲ درصد بودجه دستگاه‌های دولتی به مباحث فرهنگی، به جای کلمه «مجاز»، قید «تکلیف» گنجانده شود که در کمیسیون تلیفق رای نیاورد؛ اما همین مصوبه نیز فرصت مغتنمی است که می­‌تواند تحولی بزرگ در این حوزه ایجاد کند.

سخنان روزهای اخیر «محمدمهدی اسماعیلی» وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از عزم جدی دولت برای بهره­‌برداری بهینه و مبنایی از این مصوبه حکایت دارد؛ به­‌ویژه که در چند سال اخیر، مشکلات اقتصادی و کرونایی، آسیب­‌های جدی به بخش فرهنگ و هنر و صنعت گردشگری وارد آورده و عقب­‌ماندگی­‌های گاه خطرناکی در این حوزه به بار آمده است.

در این نوشتار ضمن برررسی برخی ابعاد این مصوبه، پیشنهادهایی در راستای اجرای بهینه آن ارائه می­‌شود که در نهایت، به هم­‌افزایی بیشتر کنش­‌های فرهنگی-هنری کشور به­‌ویژه در گستره بزرگ «دستگاه­‌های اجرایی» خواهد انجامید:

۱. رقمی بزرگ و فراتر از وزارتخانه­‌ها
آنچنان­‌که در مصوبه اختصاص بودجه دستگاه­‌ها به فرهنگ، آمده است این موضوع، فراتر از وزراتخانه­‌های دولت است و همه مؤسسه‌های دولتی، یا نهادهای عمومی غیردولتی، شرکت‌های دولتی و … را دربرمی­‌گیرد که می­‌توانند تا سقف ۲ درصد از بودجه‌ هزینه­‌ای خود را – به جز فصل یک و فصل ۶ که ماهیت حقوقی دارند- در زمینه‌های فرهنگی هزینه کنند. با توجه به حجم بزرگ دولت و نهادهای اجرایی در اقتصاد کشور، رقم یادشده عدد بسیار درشتی است که در صورت هزینه‌کرد مناسب، بسیاری از گره­‌های موجود را باز خواهد کرد. 

۲. رمضان و فعالیت­‌های قرآنی
در مصوبه بودجه فرهنگی دستگاه­‌های اجرایی، به­‌طور مشخص به فعالیت­‌های قرآنی نیز اشاره شده است؛ اکنون که در ماه مبارک رمضان و «بهار قرآن» هستیم، شایسته است دستگاه­‌های یادشده، توجه به این کتاب آسمانی را از همین ابتدای سال آغاز کنند و تا انتهای ۱۴۰۱ ادامه دهند.
نکته مهم اینکه با توجه به تعدد نهادهای فرهنگی همگانی همچون صداوسیما که برخی فعالیت­‌های معمول قرآنی را پوشش می­‌دهند، شاید وقت آن رسیده که واحدهای فرهنگی نهادها، تحولی کیفی و کمی را در این حوزه آغاز کنند و در کنار آداب و مناسک کنونی در حوزه قرآن و معارف سالامی، طرحی نو دراندازند؛ از جمله درباره مفاهیم و تفاسیر قرآن کریم، مسائل مبتلا به امروز جامعه و توجه به جنبه­‌های اخلاقی و تربیتی مندرج در آیات قرآن.

شاید مهم­تر از هزینه­‌کرد این بودجه کلان، «چگونگی» مصرف آن در راستای نیازهای متعدد فرهنگی، تربیتی، اخلاقی و معرفتی کشور است که باید مورد توجه باشد.۳. هدایت­‌گری و سیاستگزاری ارشاد
براساس اظهارت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، این وزارتخانه در نظر دارد وظیفه «مدیریت، هدایت و سیاستگذاری مناسب در انجام هزینه­‌کردهای فرهنگی» را در ارتباط با مصوبه یادشده برعهده گیرد. این موضوع فراتر از چارچوب آیین­‌نامه­‌ای که تدوین خواهد شد، می­‌تواند برای نخستین‌بار، از بسیاری موازی­‌کاری­‌ها و فعالیت­‌های تکراری و بی­‌کیفیت در دستگاه­‌های دولتی (و حاکمیتی) را بکاهد؛ توجه به اولویت­‌های فرهنگی و ضرورت­‌های عصر جدید و ارتقای کیفی و اثربخش این کنش­‌ها، نقش هدایت­‌گری و سیاستگزاری فرهنگی کشور را برجسته‌تر می­‌کند. شاید مهم­تر از هزینه­‌کرد این بودجه کلان، «چگونگی» مصرف آن در راستای نیازهای متعدد فرهنگی، تربیتی، اخلاقی و معرفتی کشور است که باید مورد توجه باشد.

۴. آیین­‌نامه­‌ای برای سال­‌های آینده
آیین‌نامه اجرائی این بند از بودجه ۱۴۰۱، قرار است توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهیه و به تصویب هیأت وزیران برسد؛ اگر چنین حرکتی را به عنوان گام نخست جلوگیری از آشفته­‌بازار فرهنگی دستگاه­‌های دولتی بدانیم، امید می­‌رود با تکرار مصوبه امسال در بودجه­‌های سنواتی بعد، یک برنامه منسجم و قابل ارزیابی برای رشد و تعالی فرهنگی خیل عظیم کارکنان دولت و خانواده­‌هایشان تنظیم شود.
با توجه به اینکه امروزه بیشتر دستگاه­‌ها ابزارهای اطلاع­‌رسانی برخط دارند، نتیجه این تحول فرهنگی، در سطح این شبکه­‌ها قابل تسری به کل جامعه است و گام بزرگی در راستای اعتلای فرهنگی، اخلاقی و معرفتی جامعه برداشته خواهد شد.

۵. اقتصاد هنر و فرهنگ و گردشگری
با پدیدایی معضلات اقتصادی، طبیعی است سبد هزینه­‌های خانوار در درجه اول اختصاص به نیازهای اولیه و معیشتی خواهد داشت و هزینه­‌های فرهنگی-هنری و گردشگری حذف یا کاهش می­‌یابد. در سه سال گذشته دغدغه­‌های بهداشتی-کرونایی سبب شده است، بیشترین آسیب به حوزه اقتصاد نشر، هنر، فرهنگ و نیز گردشگری وارد شود. از این رو شاید بهتر است بخشی از بودجه ۲ درصدی دستگاه­‌های اجرایی به جبران زیان‌ها در بخش اقتصاد فرهنگ هزینه شود؛ با راهکارهایی همچون اهدای بن کتاب، بن سینما، بن تئاتر، بن بازدید از موزه­‌ها، بن سفر، بن فرهنگ­سراها، اهدای کتاب به کتابخانه­‌های عمومی، گسترش فرهنگ مطالعه و … .

اگر چنین حرکتی را به عنوان گام نخست جلوگیری از آشفته­‌بازار فرهنگی دستگاه­‌های دولتی بدانیم، امید می­‌رود با تکرار این مصوبه در بودجه­‌های سنواتی بعد، برنامه منسجم و قابل ارزیابی برای رشد و تعالی فرهنگی کارکنان دولت و خانواده‌هایشان تنظیم شود.۶. سواد رسانه­‌ای؛ یک پیشنهاد همگانی
شرایط کنونی کشور و گردنه­‌هایی که نظام، انقلاب و مردم در حال عبور از آن هستند، بیش از هر زمان دیگری متاثر از فضاهای رسانه­‌ای و حرکت­‌های فرهنگی-تبلیغی معاندان است؛ در این راستا به عنوان نتیجه یک آسیب­‌شناسی بزرگ، هیچ تردیدی وجود ندارد که میزان و عمق سواد رسانه­‌ای جامعه (از جمله کارمندان دولت و خانواده­‌های­شان) به­‌شدت پایین است و در غفلت چندده ساله اخیر، متاسفانه نفوذ رسانه­‌های معاند به­‌گونه نگران­‌کننده­‌ای افزایش یافته است.
موضوع سواد رسانه­‌ای و متعاقب آن تاثیرپذیری از جنگ نرم را، شاید بتوان یکی از مهم­ترین اولویت­‌های کنونی عرصه فرهنگ دانست و برای جبران این معضل، اداره‌ها و دستگاه­‌ها می­‌توانند دوره­‌های آموزشی رسمی (ضمن خدمت) یا غیررسمی را برای آموزش و گسترش سواد رسانه و فرهنگ استفاده از شبکه­‌های اجتماعی و اینترنت برگزار کنند.

۷. بخش‌نامه داخلی دولت برای مصرف بودجه
از آنجا که قانون بودجه، الزامی برای مصرف ۲ درصد بودجه برای هزینه­‌های فرهنگی ندارد، می­‌توان با محوریت وزارت ارشاد و معاونت حقوقی دولت، بخشنامه­‌ای دورن­‌دولتی تنظیم کرد تا دستگاه­‌های اجرایی (بدون قید تکلیف)، حداکثر تلاش خود را برای هزینه­‌کرد این رقم به­‌کار گیرند.
تجربه بودجه­‌های سنواتی نشان داده برخی دستگاه­‌ها به بهانه­‌هایی همچون کمبود بودجه یا اولویت­‌های دیگر، توجه جدی به این‌گونه مصوبه‌ها ندارند. کمک، نظارت، گزارش­‌دهی منظم و عزم جدی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای اجرای دقیق این مصوبه، تحولی نو در عرصه فرهنگ و معارف، در آغازین سال قرن جدید به همراه خواهد داشت.