«مارش ایرانی»؛ نگاه جست‌وجوگر یوهان اشتراوس به شرق اسرارآمیز

ارکستر سمفونیک تهران سه‌شنبه- ۱۵ آبان- در یکی از شورانگیزترین اجراهای خود قصد دارد «مارش ایرانی» اثر درخشان یوهان اشتراوس دوم، پادشاه بی‌چون‌وچرای والس‌های جهان، را با رهبری مهمان مازیار یونسی به روی صحنه ببرد. قطعه‌ای که در آن، آهنگساز اتریشی با نگاهی جست‌وجوگر به شرق اسرارآمیز، توانسته است صدای سرزمین‌های دوردست را به لطافت و روحیه‌ موسیقی وین گره بزند. این اثر که در دوران نمایشگاه جهانی وین در سال ۱۸۷۳ به شهرت رسید، هنوز هم پلی زیبا میان فرهنگ‌ها و زبان‌هاست؛ آهنگی که حس احترام و کشف دنیای تازه را در دل هر شنونده‌ای زنده می‌کند.

در این متن، با نگاهی عمیق‌تر به «مارش ایرانی» و خالقش، یوهان اشتراوس، همراه می‌شویم تا ببینیم این آهنگساز نابغه چگونه توانست با ذوق هنری خویش، در قطعه‌ای جاودانه، حال‌وهوای ایران را در دل وین طنین‌انداز کند.

یوهان اشتراوس دوم که اغلب به عنوان «پادشاه والس» شناخته می‌شود، آهنگساز برجسته‌ دوره‌ رمانتیک اتریش بود که بیشتر برای موسیقی رقص، اپرت‌ها و به ویژه والس‌های خود شهرت دارد. او در ۲۵ اکتبر ۱۸۲۵ در وین، اتریش، در خانواده‌ای با میراث موسیقایی غنی به دنیا آمد. پدر او، یوهان اشتراوس اول، نیز آهنگساز معروفی بود اما رابطه‌ پرتنشی میان پدر و پسر وجود داشت. با این حال، یوهان اشتراوس دوم در نهایت شهرت و اعتبار بیشتری نسبت به پدرش کسب کرد و والس را از یک رقص عامه‌پسند به یک فرم هنری ظریف و دوست‌داشتنی تبدیل کرد.

آثار اشتراوس دوم شامل «دانوب آبی» (An der schönen blauen Donau) که به نوعی سرود ملی غیررسمی اتریش شده است، داستان‌های جنگل وین، صدای بهار، و والس امپراتوری می‌شود. او همچنین اپرت‌هایی همچون «خفاش» (Die Fledermaus) و «بارون کولی» (The Gypsy Baron) را خلق کرده است. این آثار نشان‌دهنده‌ روحیه‌ زنده‌ وین با ریتم‌های زیبا، ملودی‌های به یادماندنی و حس سرزندگی خاصی هستند.

اشتراوس در طول زندگی خود بیش از ۵۰۰ قطعه موسیقی رقص شامل پولکا، کوادریل و والس و چندین اپرت نوشت. توانایی او در انعکاس فرهنگ وین و تکامل بخشیدن به فرم والس میراثی ماندگار در موسیقی کلاسیک بر جای گذاشت. اشتراوس در وین به شخصیتی برجسته تبدیل شد و آثار او همچنان بخشی از کنسرت‌های سال نو وین توسط ارکستر فیلارمونیک وین هستند. یوهان اشتراوس دوم در سوم ژوئن ۱۸۹۹ از دنیا رفت اما آثارش همچنان در سرتاسر جهان نواخته و گرامی داشته می‌شوند و او را به عنوان یکی از آهنگسازان برجسته و تأثیرگذار موسیقی کلاسیک می‌شناسند.

یوهان اشتراوس دوم «مارش ایرانی» را سال ۱۸۶۴ به عنوان قطعه‌ای پرانرژی و جشن‌گونه ساخت. این اثر به افتخار ناصرالدین شاه قاجار، شاه ایران که در سفر اروپایی خود از وین بازدید می‌کرد، خلق شد. «مارش ایرانی» حال و هوایی شرقی دارد که به سبک وینی اشتراوس ترکیب شده است؛ این حال و هوا در قرن نوزدهم، که اروپا به فرهنگ‌های خاورمیانه و آسیا علاقه‌مند بود، بسیار محبوب بود.

«مارش ایرانی» قطعه‌ای زنده و پر از انرژی با ریتم‌های پرشور و ملودی‌های لطیف است که شکوه و بزرگی موسیقی اشتراوس را به نمایش می‌گذارد. این قطعه در وین مورد استقبال قرار گرفت و به سرعت به یکی از آثار محبوب اشتراوس تبدیل شد. در این مارش، سبک منحصربه‌فرد اشتراوس نمایان است، به طوری که قدرت ریتمیک یک مارش را با سبک رقصی و پرجاذبه‌اش ترکیب کرده است.

در نمایشگاه جهانی وین ۱۸۷۳، «مارش ایرانی» اهمیت ویژه‌ای پیدا کرد، به‌ ویژه به این دلیل که این نمایشگاه فرصتی برای به نمایش گذاشتن آثار فرهنگی و دستاوردهای فناورانه از سراسر جهان فراهم کرد و آثار اشتراوس از جمله این مارش نماد موسیقی غنی وین به شمار می‌رفت. نمایشگاه جهانی وین نقطه‌ اوج محبوبیت آثار اشتراوس بود، زیرا آثار او از جمله «مارش ایرانی» فرصتی برای ارائه موسیقی وین به مخاطبان بین‌المللی فراهم کرد.

الهام‌بخش این مارش، عناصر زیبایی‌شناختی موسیقی خاورمیانه بود که اشتراوس با آنها آزمایش کرد تا حال و هوای «شرق‌گرایانه‌ای» که در آن زمان اروپا به آن علاقه‌مند بود را به تصویر بکشد. این علاقه به سرزمین‌ها و فرهنگ‌های خارجی باعث شد تا اشتراوس مارش خود را با ریتم‌ها و ملودی‌هایی بیاراید که حس دوردست و منحصر به فردی را منتقل می‌کرد، هرچند که چارچوب اصلی موسیقی کاملاً وینی بود. این تأثیر نشان‌دهنده‌ نگاه رمانتیک آن دوران به شرق بود که در هنر و ادبیات نیز دیده می‌شد.

مارش ایرانی همچنان به عنوان پلی نمادین میان فرهنگ‌های غرب و ایران به حساب می‌آید و نشان می‌دهد که موسیقی چگونه می‌تواند وسیله‌ای برای دیپلماسی فرهنگی باشد. این قطعه همچنان در کنسرت‌های سال نو و دیگر رویدادهای موسیقی کلاسیک جهانی اجرا می‌شود و محبوبیت خود را حفظ کرده و به‌ عنوان یکی از بهترین آثار اشتراوس که از موضوعات بین‌المللی الهام گرفته، شناخته می‌شود.

حال باید دید که ارکستر سمفونیک تهران چگونه «مارش ایرانی»، اثری که از این سرزمین الهام گرفته را در دل همین سرزمین اجرا خواهد کرد. آیا این ارکستر می‌تواند با اجرای بی‌نظیر خود، یکی از ماندگارترین لحظات این قطعه را رقم بزند و اجرایی جاودانه در تاریخ موسیقی کشور به یادگار بگذارد؟