سقاخانه‌ و سنگاب‌؛ جلوه‌ای از قداست آب نزد ایرانیان

به گزارش ایکنا از اصفهان، آیین رونمایی از چاپ دوم کتاب‌های «شاه‌دز کجاست؟» و «سقاخانه‌ها و سنگاب‌های اصفهان» با حضور جمعی از استادان و علاقه‌مندان به تاریخ، روز گذشته 28 آبان‌ماه در فروشگاه انتشارات سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان برگزار شد.

منصور دادمهر، پژوهشگر و نویسنده کتاب «سقاخانه‌ها و سنگاب‌های اصفهان» در آغاز این نشست اظهار کرد: از سال‌های نوجوانی تا به امروز، کمبود آب در ایران برای من مسئله‌ای جدی بوده است، به این دلیل که بار مذهبی آن از دوران کودکی در خانواده‌های ما و فرهنگ شیعی وجود داشت و همچنین این مسئله با ماجرای عاشورا نیز گره خورده بود. البته برای من مسئله‌ای فراتر از این‌ها هم بود. هنگامی که به گذشته خود رجوع می‌کنم، می‌بینم که این میل پیش از انقلاب در من بود؛ ولی بعدها شکل جدی‌تری به خود گرفت تا جایی که به پژوهش این کتاب در انتشارات شهرداری اصفهان منجر شد. 

وی ادامه داد: مسئله آب، محوری‌ترین موضوع این کتاب است و من ضرورتاً می‌بایست به ریشه‌ها و بنیان‌هایی می‌پرداختم که در گذشته‌های دور تاریخ ایران وجود داشت. همان‌طور که می‌دانید، ایران از نظر موقعیت جغرافیایی در بخشی از جهان قرار گرفته که کمبود آب همواره برای اهالی این سرزمین از منظر تاریخی مشکلاتی ایجاد کرده است.

این نویسنده و پژوهشگر تاریخ گفت: کمبود آب، چه در زمینه کشاورزی که نیاکان ما به نحوی از نزدیک با آن دمخور بودند و چه بعدها با پیشرفت تمدن و توسعه‌ها شهرها توانست به مسئله‌ای جدی تبدیل شود. با توجه به اینکه شهر اصفهان در حاشیه کویر قرار دارد، فرهنگی با محوریت آب در آن شکل گرفته است. البته این مسئله به‌طور فراگیر در تمام ایران وجود دارد. 

وی با اشاره به مسئله تاریخی کمبود آب توضیح داد: پیش از اسلام در اسناد و گزاره‌های تاریخی زرتشتی به مسئله‌ کمبود آب اشاره شده، چنانکه در اوستا نیز بخش ویژه‌ای در این‌باره وجود دارد و به گرامیداشت آب پرداخته است. حتی گفته می‌شود مأمورانی برای محافظت از آب‌ها وجود داشته‌اند.

اهمیت و تقدس آب نزد ایرانیان

دادمهر افزود: هرودوت نیز به اهمیت و تقدس آب پیش از اسلام در میان ایرانیان اشاره کرده است تا جایی که برای آن معبد نیز در نظر گرفته‌اند. در آیین زرتشتی، آب همواره ستایش شده است. پس از اسلام و اتفاقاتی که در سال‌های 60 و61 هجری، یعنی ماجراهایی که برای امام حسین(ع) و خانواده ایشان رخ می‌دهد نیز عنصر آب حائز اهمیت است، چنانکه در میان گفته‌های مذهبی هم به نهر علقمه اشاره شده و حتی نقش حضرت اباالفضل(ع) رابطه نزدیکی با عنصر آب دارد.

وی یادآور شد: بدیهی است که اگر آب نباشد، زندگی و حیات اجتماعی همه ما به خطر می‌افتد. رودخانه زاینده‌رود نیز با پیشینه چند هزارساله خود با موقعیت بسیار خطرناکی روبه‌رو شده و ما آسیب‌های آن را مشاهده می‌کنیم.

این نویسنده و پژوهشگر تاریخ با بیان اهميت آب برای زرتشتیان تصريح کرد: پیش از اسلام و در آیین زرتشت، آتشکده‌ها و معابد آبی (جایی برای ستودن آب) وجود داشته است. زرتشتیان در این مکان‌ها از خداوند می‌خواستند تا عنصر برکت‌آمیز آب را از آن‌ها دریغ نکند. پس از اسلام و به‌ویژه حادثه عاشورا نیز میراث فرهنگی ما در خصوص آب با پوشش جدیدی تعریف شد.

وی با اشاره به سقاخانه‌ها توضیح داد: این مفاهیم در جایی به نام «سقاخانه» خود را نشان می‌دهد. خود واژه «سقا» عربی است و خانه نیز به محل اشاره دارد. سقاخانه‌ها عموماً داخل دیوار قرار گرفته‌اند. اگرچه جامعه شهری و شیوه زندگی تغییر یافته است؛ اما متأسفانه نسل جوان امروز اطلاع چندانی در این خصوص ندارد. با اینکه قرار نیست مانند گذشته و به آن شکل زندگی کنیم؛ ولی پرداختن به سقاخانه‌ها به‌مثابه میراثی گران‌بها اهمیت دارد.

اصفهان به موزه آب نیاز دارد

دادمهر گفت: از مسئولان شهری و به‌ویژه دست‌اندرکاران فرهنگی شهرداری تقاضامندم برای برپایی موزه آب در اصفهان چاره‌اندیشی کنند؛ جایی که واحد پژوهشی نیز داشته باشد و لوازم و ابزارآلات تهیه آب گردآوری شود.

وی تأکید کرد: سقاخانه‌ها محل تلاقی دو عنصر آتش و آب هستند. شمع در تداوم زمانی، نماینده همان شعله زرتشت است. آتش نیز در گذشته دور از یک‌سو روشنایی به همراه داشت و از سوی دیگر در فصل سرد، گرمابخش بود. این دو عنصر در سقاخانه به یکدیگر می‌پیوندند. اگرچه آب پیش از اسلام نیز مورد احترام ایرانیان بود؛ اما پس از واقعه عاشورا ایرانیان کوشیدند تا حرمت بیشتری برای آن قائل شوند.

این نویسنده و پژوهشگر تاریخ در خصوص نقاشی‌های دیواره سقاخانه‌ها بیان کرد: در دیواره بعضی از سقاخانه‌ها، صحنه‌هایی از نهر علقمه، آب آوردن حضرت اباالفضل(ع) و به دندان گرفتن مشک وجود دارد. زبان روایی این نقاشی‌ها برای نسل‌های گوناگون یادآور این ماجراست که چه کسانی قربانی این عنصر حیات‌بخش در جهان هستی شدند.

وی یادآور شد: سقاخانه‌ها معمولاً در محل‌های آمدوشد مردم، گذرها و زیر بازارها قرار داشت. در ماجرای پوریای ولی نیز هنگامی که گذر او به سقاخانه‌ می‌افتد، متوجه می‌شود پیرزنی در حال راز و نیاز با صاحب سقاخانه‌ است و برای پیروزی پسرش در مسابقه دعا می‌کند. پسر او، پهلوان شهر و قرار بود با پوریای ولی کشتی بگیرد. آنجا بود که گفته شده پوریای ولی عادت جوانمردی‌اش را به منصه ظهور گذاشت و آرزوی پیرزن را برآورده کرد.

دادمهر بیان کرد: سقاخانه‌ها مورد توجه برخی از واقفان نیز قرار می‌گرفت و آن‌هایی که در تدارک اجر اخروی برای خود بودند، در وقف‌نامه‌شان به سیراب‌شدن تشنگان اشاره می‌کردند.

وی با اشاره به سنگاب‌ها گفت: سنگاب‌ها، کاسه‌های بزرگی بودند که از سنگ تراشیده می‌شدند و چون اعتقادات دینی در ورای آن قرار داشت، طراح و سازنده آن‌ها تمام تلاش خود را به‌کار می‌گرفت تا کاسه‌ها را به بهترین شکل ممکن تراش بدهد و قلمزنی کند. امروزه قرار نیست ما به ساخت سنگاب بپردازیم و درد من این است که چرا از آن‌هایی که داریم، مواظبت نمی‌کنیم. کتاب «سقاخانه‌ها و سنگاب‌های اصفهان» عکس‌های خوبی نیز دارد و من در حین تحقیقات میدانی خود آن‌ها را گرفته‌ام.

شاه‌دز؛ قلعه اسماعیلی در کوه صفه

سپس علی شجاعی اصفهانی، باستان‌شناس و پژوهشگر تاریخ به معرفی استاد محمد مهریار، نویسنده کتاب «شاه‌دز کجاست؟» پرداخت و بیان کرد: محمد مهریار متولد 1297 در اصفهان و متوفی به سال 1389، محقق، مترجم، اصفهان‌شناس، ایران‌شناس و سیاستمدار بود. ویژگی مهمی که موجب برجستگی شخصیت استاد مهریار شد، این است که در حوزه علوم قدیم و علوم عربی خبره بود. در دوره‌‌ای، ایشان به سبک فرهیختگان قدیم در بغداد و نجف تحصیل کرد و سپس به اصفهان بازگشت و به تحصیل زبان و ادبیات فارسی و عربی پرداخت.

وی ادامه داد: استاد مهریار به زبان انگلیسی و فرانسه مسلط بود. در سال 1316 نیز موفق به اخذ دیپلم و سپس وارد دانشسرای عالی شد و در رشته ادبیات و فلسفه تحصیل کرد. بیش از 80 مقاله از ایشان وجود دارد و کتاب‌های گوناگونی به‌ویژه در زمینه اصفهان‌شناسی تألیف کرده‌ است.

این باستان‌شناس و پژوهشگر تاریخ گفت: کتاب «شاه‌دز» اولین بار در سال 1343 ذیل مجله‌ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان به چاپ رسید. چاپ دوم آن نیز در دهه 70 به همت هیئتی منتشر شد که برای بزرگداشت اصفهان به انتخاب کتاب‌ها می‌پرداختند.

وی تصریح کرد: موضوع اصلی در کتاب «شاه‌دز کجاست؟» همان‌طور که از نامش پیداست، شاه‌دز یا همان قلعه مهم اسماعیلی در کوه صفه است. البته تا زمان تألیف این کتاب، ما از مکان دقیق قلعه اطلاعاتی نداشتیم. افزون بر قلعه شاه‌دز، از دیگر آثار شاخص شهر همچون کوه آتشگاه نیز در این کتاب نام برده شده است.

یادآور می‌شود، در جریان این نشست، مستند «معلم» درباره زندگانی استاد محمد مهریار و مستند «شاه‌دز کجاست؟» تولید سال 1378 در سیمای مرکز اصفهان نیز به نمایش درآمد.

زهرا مظفری‌فرد

انتهای پیام