کارکرد «شبیه خوانی» در تبیین سیمای فاطمه زهرا

به گزارش روز شنبه ایرنا، سال‌های بسیاری است که تعزیه و شبیه خوانی با ایام سوگواری عجین شده و در گوشه به گوشه شهرها و روستاهای کشورمان می توان اجرای این آیین‌ها را در زنده نگه داشتن سوگواره اباعبدالله حسین (ع) و حضرت فاطمه (س) مشاهده کرد.

این هنر نمایشی اکنون بیشتر در قالب ۲ گروه سبز و قرمز پوش انجام می‌گیرد که روایتگر داستان کربلا و عاشورا است.

اما ریشه این آیین به کجا متصل است و چه کاربردهای دیگری به جز روایتگری داستان کربلا می‌تواند داشته باشد ؟

برای تبیین این موضوع و سیمای حضرت فاطمه(س) در این هنر نمایشی نشستی با عنوان «سیمای حضرت فاطمه (س) در ادبیات نمایشی و نسخه‌های تعزیه» در بنیاد ایرانشناسی آذربایجان شرقی برگزار شد.

سوگ سیاوش شواهدی از ادبیات تعزیه در ایران قبل از اسلام

رئیس بنیاد ایرانشناسی آذربایجان شرقی در این نشست به سابقه ادبیات تعزیه در متون ایران قبل از اسلام پرداخت و گفت: منظومه یادگار زریران، نمایشنامه‌ای بود که توسط آوازخوان‌های دوره گرد اجرا می‌شد و برخی ایران شناسان معتقد هستند این منظومه، آوازی برگرفته از عزاداری پسر بر بالین پدر است.

محمد طاهری خسروشاهی افزود: سوگ سیاوش هم شواهدی از ادبیات تعزیه در ایران قبل از اسلام است.

وی تاکید کرد: برخی از محققان به نادرستی سابقه عزاداری برای اهل بیت(ع) در آذربایجان را به دوره صفوی منسوب می‌کنند در حالی که شواهد نشان می‌دهد آذربایجان از سده سوم هجری دارای گرایش‌های شیعی بوده و قاسم ابن علا نماینده امام عصر در منطقه مرند، حکومت آل مسافر در سده چهارم و قیام سیدجمال در سده پنجم گواهی بر آن است.

طاهری خسروشاهی گفت: نشانه‌هایی از حضور اندیشه‌های شیعی در منطقه آذربایجان وجود دارد و امر غیرمقبول و غیرمنطقی و غیرقابل باور است که آذربایجان یک شبه در عصر صفوی شیعه شده است.

حذف متون شیعی در آذربایجان به دست سلاطین غیرشیعی

وی ادامه داد: متاسفانه دست سانسور بر متون شیعی در آذربایجان از سده سوم تا صفوی حذف شده و دلیل آن نیز در مُجمَل التواریخ و القصص آمده که در قرن چهارم، آثار شیعی توسط سلاطین غیرشیعی ازبین می‌رفت.

وی خاطرنشان کرد: بحث عزاداری برای اهل بیت(ع) در آذربایجان به سه دوره سده سوم تا قرن نهم هجری، عصر صفوی و مشروطه تا انقلاب اسلامی قابل بررسی است.

دیوان اشعار فاطمه زهرا (س) که در دمشق چاپ شده است

رئیس بنیاد ایرانشناسی آذربایجان شرقی بر لزوم نگاه به زندگانی حضرت زهرا(س) از بعد ادبی و جنبه شعری، اظهار کرد: دیوان شعر ایشان به نام دیوان فاطمه زهرا(س) در دمشق چاپ شده و منسوب به ایشان است که زندگی ادبی ایشان را به ۲ دوره زمان حیات پیامبر و پس از حیات پیامبر تقسیم می‌شود.

وی ادامه داد: اشعار دیوان حضرت فاطمه(س) در دوران حیات پیامبر دارای مضامین با نشاط و امید آفرین بود ولی بخش دوم دیوان مربوط به دوران بعد از وفات پیامبر و غصب فدک است.

نسخه‌های تعزیه در خطه آذربایجان به زبان بومی وجود دارد

استاد اسماعیل مجللی، پژوهشگر تعزیه و مولف کتاب شبیه نامه نیز اظهار کرد: پیشینه و سبقه عزدارای و سوگواری به زمان قابیل و هابیل بازمی‌گردد که گریه، سوگ و ماتم از آن زمان شروع شد.

وی با بیان اینکه نسخه‌های تعزیه در خطه آذربایجان به زبان بومی وجود دارد، گفت: طبق اسناد و بررسی‌هایی که انجام داده‌ام، تغزیه هنری متشکل از ادبیات، موسیقی و نمایش در قالب معماری است و کلام آهنگینی دارد که اگر هر یک از این بخش‌ها را حذف کنیم، واژه تغزیه را نمی‌توان بر آن نهاد هرچند برخی تغزیه‌ها به شکل نثر نیز اجرا می‌شوند.

وی با بیان اینکه صفر تا صد هنر تعزیه خوانی در دوره قاجاریان شکل گرفت، گفت: شاعرانی که در دربار شعر می‌گفتند، شروع کننده سرودن اشعار برای عاشورا بودند و نفر اول نیز شهاب اصفهانی به دستور امیرکبیر بود که قرار شد برای عاشورا شعر بگوید تا عوام نیز خوششان بیاید.

هنر شبیه خوانی توسط درباری‌های قاجاری آغاز شد

مجللی افزود: آن زمان ۹۷ درصد مردم ایران بیسواد تام بودند و افراد باسواد فقط در دربار حضور داشتند و همان‌ها نیز منجر شدند تا هنر شبیه خوانی در ایران شکل بگیرد. هنر نمایش، تئاتر و موسیقی هفت دستگاه نیز در همان زمان شکل گرفت.

وی اظهار کرد: موسیقی تا زمان ناصرالدین شاه تحریم مذهبی بود و مردم قرابتی با موسیقی دانان نداشتند تا اینکه دربار، موسیقی را از حصار تحریم بیرون آورد و حتی بعدا اسم گذاری الگوها و ترک‌های موسیقی نیز بر اساس تعزیه انجام گرفت.

وی ادامه داد: آغاز هنر شبیه خوانی که حاوی اشعاری برای فهم مردم عوام بود باعث شد تا این هنر کارکرد رسانه‌ای در کشور داشته باشد. در ابتدا هیجکس حاضر نبود نقش شمر را بازی کند زیرا آن را نشانه شوم تاثیرگذار می‌دانستند بنابراین اسرای روس را در شبیه خوانی به عنوان لشکر یزید بازی دادند.

این پژوهشگر تعزیه گفت: علمای شیعه بعدها بازی کردن در نقش شمر را بلامانع دانستند و پس از آن نیز برخی قبول کردند تا نقش شمر را بازی کنند و در این راستا شبیه خوانی در تکیه دولت تهران قدیم شکل گرفت و به سایر شهرها گسترش یافت.

وی تاکید کرد: هر اتفاق یا تصمیمی که دربار در آن مقطع زمانی می‌خواست به گوش مردم برساند به هنر شبیه خوانی متوسل می‌شد زیرا چیز دیگری در اختیار مردم نبود. مثلا برای ورود پلیس نظمیه در خیابان‌های سطح شهر، موضوع از طریق شبیه خوانی به صورت داستانی بین مردم روایت شد و آن‌ها غیرمستقیم با این روند آشنا شدند.

وی ادامه داد: شمر و یزید در شبیه خوانی پیش از انجام هر کاری شراب می‌خوردند، بنابراین مردم دیدند و پذیرفتند که قاتل فرزندان پیامبر(ص) شراب خواری می‌کنند و درهای توبه از طریق داستان حُر بیان شد.

مجللی گفت: درباری‌ها وقتی موضوع را دیدند، اصطلاحات خود را هم وارد اشعار تعزیه کردند و مثلا زن‌های تاثیرگذار را با واژه عهداولیا یا نام ناصرالدین شاه را کنار حضرت ابوالفضل(ع) می‌آوردند.

خاستگاه اصلی تعزیه برگرفته از واقعه عاشورا است

وی افزود: خاستگاه اصلی تعزیه برگرفته از واقعه عاشورا است و وقتی این هنر در بین مردم جای باز کرد شاهد روایت زندگی سایر معصومان به خصوص حضرت فاطمه(س) در قالب تعزیه بودیم.

وی با بیان اینکه هنوز جای کار بسیاری برای روایت زندگی فاطمه(س) در قالب شبیه خوانی و تعزیه داریم و باید بیش از پیش این هنر رواج یابد، گفت: تمامی رویکردهای در هنر شبیه خوانی به ماجرای امام حسین(ع) منتهی می‌شود.

این مولف با بیان این‌که بیش از ۱۷ معضل اجتماعی شناسایی شده که برای هر یک تعزیه نوشته شده است، گفت: سابقه تبریز در هنر شبیه خوانی بالا است و زمانی که تهران قدیم تکیه دولت نداشت، تکیه دولت در تبریز فعال بود.