تحلیل گفتمانی استنادات قرانی در خطبه عیادت حضرت فاطمه(س)

بخش نخست تحلیل استنادات، بخش بسیار مهم و ارزشمندی در دریافت هدف و مقصود هر نوشتار یا گفتار است! به طور عام، گوینده یا نویسنده برای تایید یا وضوح گفتار یا نوشتار و یا تمایز دیدگاهش با دیگری عبارت، نماد و نشانه ای را ارائه یا به اصطلاح به آنها استناد می کند. عموم استنادها به دلیل ربط موضوعی یا تایید و رد گفتار و نوشتار صورت می گیرند اما محققان دلائل بسیار زیادتری برای استناد ذکر می کنند!

از سوی دیگر استناد، مرجعیت و وابستگی دانشی و معرفتی استناد کننده را نیز مشخص می کند. از این رو استنادها در همه تحلیل ها با اهمیت اند؛ اما در تحلیل گفتمانی به خصوص در شناخت و جهت گیری های منازعات گفتمانی و مانند آن نقش و جایگاه بسیار بالایی دارند. به همین دلائل، مطالعه استنادها برای تحلیل گران گفتمان، بسیار مورد نظر و تامل است. افزون بر موارد مزبور بررسی استنادها، از دو جهت دیگر نیز بسیار با اهمیت است:

۱.مستندات در بافتار متن اصلی به چه مقصودی به کار رفتند؟ بدین معنا که متن یا عبارت استنادی در چه زمینه اجتماعی و فرهنگی به کار رفته و در آن بافتار حامل چه مقصود و پیامی است؟ آیا چنین هدف و مقصود با زمینه اجتماعی و فرهنگی در نوشتار یا گفتار جدید (استناد شده) بازتاب دارد؟ به عبارت دیگر همان پیام یا مقصود در متن جدید فراخوانده یا انتقال یافته است؟

۲.آنچه استناد شده، تنها محدود به همان مقدار استنادی است یا با توجه به پیوند و پیوستگی معنایی در بافتار خود، به عنوان یک واحد در نظر گرفته می شود؟

با توجه به دو جهت اخیر، سلسله گفتارهای تحلیل گفتمانی خطبه عیادت حضرت زهرا (س) بر دو فرض زیر مبتنی است:

۱.حضرت فاطمه زهرا(س)، همان مقاصد و پیام های قرآنی را در استنادات قرآنی مورد نظر بکار گرفته است؛

۲.استنادات در خطبه عیادت در پیوند با مجموعه آیاتی است که با آیه مزبور اتحاد مضمونی دارند یا به اصطلاح در «رکوع قرآنی» مشترک هستند.

با ابتنا به دو فرض مزبور به بررسی و تحلیل یکایک آیات استنادی در خطبه عیادت می پردازیم.

اولین آیه استناد شده در خطبه حضرت فاطمه زهرا(س) آیه ۸۰ سوره مائده است که ترجمه فارسی آیه چنین است: چه اعمال بدی از پیش فرستادند، خداوند بر آنان خشم نموده و همانان در عذاب جاودانه اند. در گفتار بعد به مضمون و مقصود آیه مزبور با توجه به متن اصلی و با توجه به پیوند معنایی این آیه(۸۰) با دیگر آیات در سوره مائده می پردازیم.

تحلیل گفتمانی حاضر روی سه پایه استوار است. پایه نخست، مضمون خطبه یا کلام حضرت فاطمه(س) است. ضلع دیگر آن محتوای آیه مورد استناد و مقصود آیه در بافتار اصلی در قرآن کریم و ضلع پایانی، آن پیوند و انسجام آیات استنادی با متن خطبه است. البته برای درک و تحلیل جامع تر استنادات و چرایی لحن گله آمیز و انتقادی خطبه، آگاهی از شرایط سیاسی، فرهنگی و تحولات دوران پس از وفات پیامبر خدا(ص) نیز ضرورت دارد؛ هر چند فقره اخیر از قلمرو تحلیل استناد خارج است اما فهم جامع خطبه را تسهیل می کند.

اینک قبل از آنکه بخشی از آیه ۸۰ سوره مائده را در بافتار قرآنی بررسی کنیم، به مضمون بخش نخست خطبه اشاره می کنیم. آن حضرت از دنیایی بیزاری می جوید که زنان مهاجر و انصار برای خود ساختند! و از امتحان بدی که مردان مهاجر و انصار پس دادند، اعلام ناخشنودی می کند. سپس با تشبیهاتی فصیح، تاسف عمیق خود را از وضعیتی که در جامعه پیش آمده، بیان می کند، آنگاه به بخشی از آیه ۸۰ سوره مائده استناد می کند.

آیه مزبور در بافتار قرآنی درباره ویژگی های اعتقادی و رفتاری برخی اهل کتاب و نتیجه رفتار آنها در آخرت سخن گفته است. این آیات به پیامبر(ص) می فرماید که به اهل کتاب بگوید که اولا در دین غلو نکنند و ثانیا از هوس های کسانی که پیش از آنها گمراه بودند و دیگران را گمراه کردند، و از راه راست به کژی رفتند، پیروی نکنند. سپس دلیل لعنت فرستادن کافران بنی اسرائیل را نافرمانی و تجاوزکاری آنان و همچنین نهی نکردن آنان از یکدیگر را از کردار زشت، ذکر می کند. سپس آن حضرت چنین اعمالی را سرزنش می کند و می فرماید بسیاری از آنان (نه همه) با کافران دوستی می ورزند، و «چه بد کرداری برای خود پیش فرستادند که خداوند بر آنان خشم آورده است و در عذاب ماندگار شوند»

پس از آیه۸۰ (آیه استنادی) نیز آمده است اگر به خدا و پیامبر و آنچه بر پیامبر نازل شده ایمان می آوردند، (کافران) را اولیاء نمی گرفتند اما بسیاری از آنان( نه همه) بدکارانند. چنانچه ملاحظه می فرمایید مهمترین مضمون آیه استناد شده در بافتار قرآنی رفتارهای انحرافی و گزینش سرپرستان ناشایست ذکر شده است که با محتوای بخش نخست خطبه، اتحاد مضمونی دارد. به عبارت دیگر حضرت با چنین استنادی از قرآن کریم درصدد است تا دلائل وضعیت پیش آمده و اسباب دوری از رحمت خداوند برای جامعه زمانه خویش را با آنچه در قرآن بیان شده، همانند معرفی کند! افزون بر آنکه در آیات چنین رفتاری! سرزنش شده است، متوقف و محدود به زمان و دوره خاصی نیست.

بخش کوتاهی از آیه ۴۴ سوره هود، دومین آیه قرانی مورد استناد حضرت فاطمه (س) در خطبه عیادت است که ترجمه آن چنین است «دوری از رحمت پروردگار بر گروه ستمکاران باد!» این آیه متضمن تقبیح است! برای تحلیل استناد قرآنی مزبور، لازم است، بر اساس روش معهود، ابتدا به مضمون بخش دوم خطبه آن حضرت اشاره شود.

حضرت فاطمه(س) پس از آنکه اقدام طاقت فرسای خویش را برای اصلاح انحراف و کجروی مهاجران و انصار بی نتیجه دید!، خطاب به زنان مهاجر و انصار فرمود: چاره ای نیست!، مسئولیت سنگین کاری که در پیش گرفتند به عهده آنان است! و ننگ این عمل به نام آنان ثبت می شود!. و البته آنچه انجام شده معیوب و پر مفسده است!

آنگاه فاطمه زهرا(س) به آیه ۴۴ سوره هود استناد کردند که ترجمه آن گذشت، هم اکنون باید ملاحظه شود که آیه ۴۴ در چه بافتار قرآنی آمده است. این آیه پس از شرح کامل داستان حضرت نوح نبی(ع) در سوره هود آمده است که مفصل ترین روایت درباره حضرت نوح، (آیات ۲۵-۴۸) است.

در این سوره اشاره شده است که نوح نبی(ع) همه تلاش خویش را برای هدایت و ارشاد قوم خود انجام داد اما خیرخواهی او، جزء ایمان اندکی، نتیجه ای به همراه نداشت! آنگاه فرمان الهی رسید و بارانی که نظیری برای آن وجود نداشت! خروشیدن گرفت و جز سواران آن کشتی، آنان که از رحمت خداوند دوربودند، هلاک شدند! گویا حضرت با استناد به بخش پایانی آیه سوره هود، نتیجه نافرمانی آنان را به آنها گوشزد می کند که پایان کار شما مانند پایان کار قوم نوح دوری از رحمت پروردگار و درک عذاب الهی است!

سومین آیه مورد استناد حضرت در این خطبه، بخش پایانی آیه ۱۵ سوره زمر است که ترجمه فارسی آن چنین است «هشیار باشید که این است، زیانی آشکار!» برای رمزگشایی و شناسایی حکمت استناد آیه با متن خطبه، ابتدا مضمون بخش سوم خطبه حضرت فاطمه(س) بیان می شود: وای بر مردان مهاجر و انصار! چگونه خلافت و رهبری جامعه را از مرکز رسالت و بنیان نبوت و فرودگاه روح الامین و از اندیشمندی آگاه به امور دنیا و دین کنار انداختند!

سپس حضرت بخشی از آیه ۱۵ سوره زمر را قرائت کرد! این آیه در بافتاری قرار دارد که درباره موضوعات زیر سخن گفته است: عبادت و اطاعت خالصانه خداوند؛ تمایز ناسپاسان؛ با کسانی که در ساعات شب با فروتنی در حال قیام اند و برابر نبودن اندیشمندان و نادانان؛ و در نهایت اتمام حجت به انسان ها درباره عبادت غیر خداوند با عبارت(آیه) ذیل «غیر خداوند هر که را خواستید پرستش کنید!، اما بدانید زیانکاران کسانی هستند که در روز رستاخیز به خود و کسان خود زیان وارد کردند! هشیار باشید، این است خسارت آشکار» و در ادامه به عذاب سخت زیانکاران نیر اشاره کرده است!

حضرت فاطمه(س) با استناد به آیه مزبور نشان می دهد که خسارت پرستش کنندگان غیر خداوند، مشابه عمل مردان مهاجر و انصار است! بدین معنا که هر دو رفتار خسارت آشکار است! به راستی چه خسارتی روشن تر از کنار گذاشتن عالم به امور دنیا و دین، و منزلگاه جبرائیل امین، و استوانه نبوت و رسالت و دلالت می توان سراغ گرفت!

حضرت فاطمه(س) در خطبه عیادت، ابتدا آیه ۹۶ سوره اعراف، سپس بخشی از آیه ۵۱ سوره زمر را توامان و در تعقیب یکدیگر قرائت کردند. قبل از آنکه از حکمت چنین استنادی و زمینه بافتار آیات در قرآن کریم سخن گفته شود، لازم است؛ مانند سایر گفتارها، ابتدا به مضمون این بخش از خطبه حضرت اشاره شود. این بخش طولانی ترین بخش خطبه عیادت است و حضرت فاطمه به دو موضوع مهم زیر در این بخش از خطبه اشاره کردند:

۱.علت همراهی نکردن مهاجر و انصار با حضرت علی(ع) یا به اصطلاح نقدی (عیب جویی) که آنها به امام علی(ع) داشتند!، آن حضرت فرمودند مهاجر و انصار در پنج مورد از جمله به جدیت امیر مومنان(ع) در امور! و تلاش زاید الوصف او در راه رضای الهی! معترض بودند!؛

۲.کارکردها، منافع و فوائد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی امامت و زعامت علی(ع)، در صورتی که رهبری جامعه را به عهده می گرفتند. حضرت فاطمه(س) درباره برخورداری از بخشی از سودمندی ها و برکات فرهنگی و اقتصادی و سیاسی و اجتماعی حکومت داری و حکمرانی ابوالحسن(ع) در حوزه های مختلف به تفصیل سخن گفتند و در بخش پایانی خطبه فرمودند: اگر او (امیر مومنان) در محل خلافت می ‏نشست، هرگز ثروت دنیوی را برای خود قرار نمی ‏داد و از آن بهره فراوانی، جز به اندازه فرونشاندن تشنگی و رفع گرسنگی از آن بر نمی داشت و به آنان می ‏شناساند تا بین زاهد و دنیاپرست، و راستگو و دروغگو تشخیص دهند!

آن حضرت سپس به دو آیه زیر استناد فرمودند که ترجمه آن چنین است «چنانچه اهل شهرها و آبادی ها ایمان می آوردند و پرهیزکاری پیشه می کردند، یقیناً برکات از آسمان و زمین را بر آنان می گشودیم اما تکذیب کردند. ما هم آنان را به اعمالی که همواره مرتکب می شدند کیفر دادیم!» سپس بخشی از آیه ۵۱ سوره زمر را نیز تلاوت کردند که ترجمه آن نیز چنین است «و ستمکاران از این مردم نیز به زودی کیفر کردار بدشان را خواهند یافت و هرگز از قهر و قدرت خدا رهایی نمی‌یابند».

جامع ترین و کامل ترین پیام توحیدی و اخلاقی حضرت شعیب(ع) در سوره اعراف آمده است. اولین پیام حضرت شعیب(ع) در این سوره خداپرستی است. سپس قومش را به وفای در میزان و پیمانه، کم فروشی نکردن، فساد نکردن و کمین نکردن راه مردم سفارش کردند. همچنین به مومنان قوم خود توصیه کردند تا برای گروهی دیگری که هنوز ایمان نیاورده اند، صبر پیشه کنند تا خداوند میانشان داوری کند. اما نصایح و خیرخواهی شعیب در دل سرکشان قومش اثر نکرد و دچار عذاب الهی شدند.

در همین بافتار، چند سنت مهم الهی از جمله سنتی که حضرت فاطمه(س) در خطبه به آن استناد کردند، آمده است. «چنانکه مردم ایمان آورده و تقوی پیشه می کردند، برکات الهی به سوی آنها گشوده می شد اما مردم تکذیب کردند و آنچه متناسب عمل شان بود، کیفر دیدند» آیه دیگر استناد شده در خطبه، آیه ۵۱ سوره زمر است. در این بافتار پس از آنکه درباره «بدا» به معنای آشکار شدن امور به ستمگران اشاره شد، کیفر کردار بد ستمگران و عدم رهایی آنان از قهر و قدرت خداوند، یادآوری شد( آیه استنادی) سپس به بازگشت و توبه به سوی خداوند قبل از نزول عذاب الهی فرمان داده شد. پس از آن به نتایج بی توجهی به چنین فرمانی از جمله حسرت های فراوان آن یاد آوری شد، به ویژه آنکه در روز قیامت کسی نگوید «ای کاش در اطاعت الهی کوتاهی نکرده بودم!»

این دو سوره هر چند در دو بافتار جداگانه با محتوای و مضامین مختلف آمده است اما در کیفر دیدن ظالمان با یکدیگر اشتراک دارند. دو آیه مزبور و مضمون خطبه، پیوند میان آنها را نشان می دهد که روی گردانی مهاجر و انصار از امامت امام علی(ع) از جمله مصادیق اساسی ناسپاسی به نعمت الهی، بستن درهای رحمت حق و برکات خداوندی و عملی مستحق کیفر شدیدی است و حسرت های جبران ناپذیری به دنبال دارد و البته حقیقت اعمال مهاجر و انصار نیز به زودی بر آنان روشن می شود!

چه ابلاغ و انذاری رساتر از استناد به آیات قرآن با چنین مضامین و محتوایی می توان برای مردمی که هم عصر نزول قرآن زندگی می کردند و ظاهراً کلام الهی را سرلوحه زندگی شان قرار می دادند، می توان پیدا کرد که حضرت فاطمه(س) در آخرین روزهای حیات مبارکشان برای همه تاریخ به یادگار گذاشته است؟

بیشترین استناد به قرآن کریم در بخش پنجم خطبه صورت گرفته است، به گونه ای که متن آیات استناد شده بیش از کلام خود حضرت است! از نکات بسیار شگفت و البته مهم این بخش از خطبه، بکار گیری مفهوم «استناد» و «سند»، تقریبا مشابه همان معنایی است که در این تحلیل بکار رفته است!

حضرت فاطمه(س) در این بخش، به آیات زیر، به ترتیب استناد کردند: آیه ۵ سوره رعد، ۳۳ حج، ۵۰ و ۱۰۴ کهف، ۱۲ بقره و ۳۵ یونس. برای بررسی و تحلیل پیوند آیات مزبور با متن خطبه ابتدا به مضمون اصلی خطبه اشاره می شود.

حضرت درباره حوادث روزگار، همچنین نحوه عمل مهاجر و انصار اظهار تعجب می کند و می فرماید «اگر زندگی کنی، روزگار، امر عجیب به تو نشان می‌دهد.» اولین آیه ای که آن حضرت پس از این عبارت کوتاه به آن استناد فرمود بخشی از آیه ۵ سوره رعد است که ترجمه آن چنین است «و اگر (در کار منکران) تعجب کنی، شگفتی در گفتار آنان (منکران معاد) است!»

این آیه در بافتار قرآنی پس از بیان عجایب خلقت و قدرت خداوند از خلق آسمان، تسخیر مهر و ماه و شگفتی های آفرینش در زمین از جمله تفاوت مزه و تنوع رنگ در میوه ها، با وجود اینکه از قطعه(خاک) واحد تغذیه می کنند و از آب واحد سیراب می شوند! و… در ادامه آیات آمده است اگر کسی با نظاره این همه عجایب و شگفتی های حیرت انگیز در قدرت خداوند، پرسشش این باشد که آیا خداوند پس از اینکه ما خاک شدیم، به ما حیات تازه ای می دهد، جای شگفتی است! سستی پرسش او چنان واضح است که بیش از آنکه اهل خرد را به پاسخ وا دارد، مایه تعجب آن هاست. زیرا اهل خرد به هنگام مشاهده این همه عظمت و قدرت خداوند در خلقت، پرسش درباره بازآفرینی در امر کوچک را نمی پسندند!

حضرت با استناد به آیه مزبور در چنین بافتاری درصدد است، بگوید که روزگار چه ‌وقایع عجیبی نشان داده است! «چگونه مهاجر و انصار پس از ارتحال رسول خدا(ص) چنین عمل شگفتی انجام دادند؟ اگر بنا به شگفتی در وقایع باشد، از سکوت، انفعال و نظاره مهاجر و انصار درباره حوادث پس از ارتحال پیامبر(ص) است؛ نه در اقدام و به خطر و مخاطره افتادن و آسیب دیدن من در دفاع از ولایت و امامت اباالحسن! از این رو حضرت فاطمه در ادامه می فرماید «ای کاش می دانستم، مهاجر و انصار به کدام سندی استناد و به کدام تکیه گاهی تکیه کردند؟ ای کاش از سناد (مدرک) و عماد (تکیه گاه) آنان در کنار زدن علی سر در می آوردم؟ و…»

* پژوهشگر مذهبی