نسیم رویش پایگاه خبری جمعیت رویش های انقلاب اسلامیجوانب و ابعاد پدیده «سقط جنین» در جوامع مختلف از جمله موضوعات بحث‌برانگیز و چالشی به شمار می‌آید؛ از ایالات متحده که این مساله در رقابت‌های انتخاباتی و از منظر حقوقی- سیاسی دوقطبی‌ساز است تا ایران که به دلایل اجتماعی، فرهنگی-مذهبی و نیز اقتصادی مناقشه‌برانگیز و محل بروز نگرانی‌های فراوان به شمار می‌آید.
سقط جنین آشکارا آثارش را در روندهای جمعیتی کشور نمایان می‌سازد؛ وضعیتی نگران‌کننده که به تازگی «مرضیه وحید دستجردی» دبیر ستاد ملی جمعیت کشور درباره‌اش اظهار داشته «کشور ما در سال ۲۱۰۰ دیگر به عنوان یک کشور بزرگ شناخته نخواهد شد. در حال حاضر، متوسط سن جامعه ما از ۲۲ سال به ۳۲ سال افزایش یافته است و این نشان‌دهنده سرعت بالای روند سالمندی است.»
در یکی از تازه‌ترین آمارهای رسمی درباره سقط جنین، «انسیه کتابچی» معاون نظارت و پایش ستاد ملی جمعیت اواخر آذرماه اعلام داشت: سالانه ۱۰ هزار مورد سقط قانونی با مجوز سازمان پزشکی قانونی در بیمارستان‌ها و به صورت رسمی انجام می‌شود. آمار سقط‌های غیرقانونی اما بسیار بیشتر است و در پژوهش‌های مختلف دانشگاهی و گزارش‌های رسمی وزارت بهداشت، تا بیش از ۵۰۰ هزار مورد سقط غیرقانونی در سال اعلام شده است.
همزمان، نایب رئیس کمیسیون بهداشت مجلس در برنامه‌ای تلویزیونی گفت روزانه هزار سقط جنین غیرقانونی در کشور صورت می‌گیرد. بیش از ۸۰ درصد این موارد هم در منازل توسط پدر و مادر و از طریق تهیه دارو از فضای مجازی انجام می‌شود.
با توجه به این آمار و ارقام و اهمیت بررسی این پدیده هم از منظر آثار جمعیتی و هم تهدیدات پیش روی سلامت زنان، پژوهشگر ایرنا در گزارش پیش رو به بررسی دلایل اصلی افزایش سقط جنین غیرقانونی و راه‌های مقابله با آن پرداخته تا شاید بتوان راهکارهای موثری برای کاهش گرایش به این پدیده ارائه داد.
در یک مطالعه مقطعی مربوط به سال ۱۴۰۰، ۱۸.۸درصد از زنان ۱۵ تا ۵۰ ساله ساکن تهران سابقه سقط را گزارش کرده‌اند که ۳۲.۴ درصد از آنها عمدی بوده است. عوامل موثر در سقط شامل افزایش سن، حوادث استرس‌زای زندگی، تعداد فرزندان، سطح تحصیلات و اعتقادات مذهبی بوده‌اند
عوامل اجتماعی و فرهنگی موثر بر تصمیم‌گیری زنان برای سقط جنین عمدی
مطالعات مختلف نشان داده‌اند که تصمیم‌گیری زنان برای سقط جنین عمدی تحت تاثیر عوامل مختلف اجتماعی و فرهنگی است که هر یک به نوعی بر نگرش و رفتار آنها موثر واقع می‌شود. یکی از مهمترین عوامل، دینداری و نگرش مذهبی زنان است.
بر اساس برخی پژوهش‌ها، کاهش اعتقادات مذهبی و کم‌رنگ شدن ارزش‌های دینی در میان زنان، باعث افزایش نگرش غیرمنفی به سقط جنین و پذیرش آن به‌عنوان یک گزینه برای حل مشکلات می‌شود. این روند به‌ویژه در جوامعی که تحت تاثیر تغییرات فرهنگی و اجتماعی قرار دارند، به چشم می‌آید.
نگرش اطرافیان نیز در این تصمیم‌گیری‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند. زنان ممکن است برای کسب تأیید و توجیه اقدام خود، حمایت همسر یا اطرافیان را جلب کنند. در برخی موارد هم زنان از اطرافیان خود پنهان می‌کنند که اقدام به سقط جنین کرده‌اند؛ به‌ویژه اگر این اقدام با باورهای اجتماعی یا مذهبی پیرامونیان یا همسر در تضاد باشد. در این زمینه، بسیاری از زنان از سقط جنین به‌عنوان یک راه‌حل برای رهایی از مشکلات موجود در زندگی خود یا خانواده‌شان استفاده می‌کنند.
طبقه اجتماعی یکی دیگر از عوامل مؤثر بر این تصمیمات است. زنان در طبقات پایین‌تر اقتصادی و اجتماعی بیشتر با مشکلاتی چون عدم تأمین هزینه‌های زندگی، بیکاری، و ناتوانی در تأمین هزینه‌های فرزندپروری مواجه هستند و این شرایط اقتصادی باعث می‌شود که سقط جنین را به‌عنوان یک گزینه مطلوب ارزیابی کنند. (۱)
نگرانی‌های اقتصادی؛ محرکی برای سقط جنین
مطالعه‌ای که به بررسی نگرش زنان به سقط جنین در ایران پرداخته، می‌گوید که نگرانی‌های اقتصادی، از جمله ناتوانی در تأمین هزینه‌های زندگی، هزینه‌های مسکن، تورم و هزینه‌های درمانی فرزندان، از مهمترین دلایل تصمیم به سقط جنین است.
در این شرایط، آنها ارزیابی می‌کنند که نگهداری جنین باعث ایجاد مشکلات اضافی در زندگی‌شان خواهد شد، از جمله مشکلات مالی بیشتر، کاهش سطح کیفیت زندگی و افزایش فشارهای روحی و روانی. (۲)
برخی مطالعات نشان می‌دهند که میانگین سن زنان در زمان سقط جنین ۲۶ سال بوده است و شایع‌ترین دلایل سقط علاوه بر مباحث درمانی، شامل مشکلات مالی، اختلافات خانوادگی و مشکلات روانی است
شیوع سقط و مولفه‌های مرتبط با آن
در یک مطالعه مقطعی مربوط به سال ۱۴۰۰، ۱۸.۸درصد از زنان ۱۵ تا ۵۰ ساله ساکن تهران سابقه سقط را گزارش کرده‌اند که ۳۲.۴ درصد از آنها عمدی بوده است. عوامل موثر در سقط شامل افزایش سن، حوادث استرس‌زای زندگی، تعداد فرزندان، سطح تحصیلات و اعتقادات مذهبی بوده‌اند. زنان با سطح تحصیلات بالاتر و اعتقادات مذهبی قوی‌تر شانس کمتری برای سقط داشته‌اند. همچنین، داشتن فرزند و افزایش سن باعث کاهش شانس سقط شده است.
در مقایسه با سایر مطالعات جهانی، شیوع سقط در تهران و تفاوت‌های آن با سایر مناطق به عواملی مانند گروه سنی، وضعیت اقتصادی-اجتماعی و نوع سقط (قانونی یا غیرقانونی) بستگی نشان داده است. نتایج پژوهش یاد شده نشان داده که زنان متأهل بیشتر از زنان مجرد سابقه سقط دارند.
نتایج این مطالعه که اولین گزارش در سطح جمعیت عمومی زنان تهران بوده است، بر لزوم طراحی برنامه‌های آموزشی برای کاهش سقط و ارتقای آگاهی زنان تأکید دارد. همچنین پیشنهاد می‌شود که در تحقیقات آینده از روش‌های غیرمستقیم برای برآورد شیوع سقط استفاده شود. (۳)
میانگین سن زنان در زمان سقط جنین و نظر پزشکان درباره این اقدام
برخی مطالعات نشان می‌دهند که میانگین سن زنان در زمان سقط جنین ۲۶ سال بوده است و شایع‌ترین دلایل سقط علاوه بر مباحث درمانی، شامل مشکلات مالی، اختلافات خانوادگی و مشکلات روانی است.
در یکی از پژوهش‌ها، نظرسنجی از پزشکان نشان داده که بیشتر آنها با سقط درمانی برای مواردی نظیر تالاسمی ماژور و بیماری‌های قلبی مادر موافق هستند. به‌طور کلی، نیاز به ایجاد قوانینی برای سقط جنین در شرایط خاص به‌منظور کاهش خطرات بهداشتی و مرگ و میر زنان به شدت احساس می‌شود. (۴)
سقط جنین غیرایمن؛ بحران بهداشتی پنهان و خطرات جبران‌ناپذیر
سقط جنین در بسیاری از فرهنگ‌ها و ادیان به جز در شرایط خاص نظیر تهدید حیات مادر، تجاوز جنسی و اختلالات جنینی، نابهنجار و ممنوع است. گرچه سیاست‌های محدود کننده در بسیاری از کشورها در این زمینه اتخاذ شده‌اند، اما واقعیت این است که تحولات اجتماعی و اقتصادی در سطح جهانی موجب افزایش درخواست‌های سقط و میزان عوارض و مرگ مادری مرتبط با آن در کشورهای مختلف شده است. این وضعیت نشان‌دهنده این است که سیاست‌های سخت‌گیرانه در زمینه سقط جنین نه تنها نتواسته‌اند از این اقدام جلوگیری کنند، بلکه به افزایش سقط‌های غیرایمن منجر شده‌اند. (۵)
در ایران، سقط جنین غیرقانونی معمولاً به‌صورت ناایمن و در شرایطی با حداقل استانداردهای بهداشتی انجام می‌شود که این موضوع عوارض جدی برای زنان به بار می‌آورد. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، از هر ۱۰ حاملگی، یک مورد به سقط جنین ناایمن ختم می‌شود و از هر ۸ مرگ مادری، یک مورد به علت سقط‌های غیرایمن است.
سیاست‌های پیشگیرانه در زمینه سقط جنین باید شامل اقداماتی چون افزایش سواد سلامت عمومی، آموزش‌های جنسی و برنامه‌های آگاهی‌دهی برای زوجین و جوانان در زمینه فاصله‌گذاری میان تولدها و عوارض سقط جنین باشد
برخی مطالعات نشان می‌دهند که سقط جنین در ایران، به‌ویژه سقط جنین‌های غیرقانونی، به دلیل تابو بودن و غیرقانونی بودن این عمل، اغلب در شرایط ناایمن و به‌طور مخفیانه انجام می‌شود. زنان برای انجام سقط جنین به مراکز غیرمجاز و غیر بهداشتی مراجعه می‌کنند که این وضع خطرات بسیاری مانند عفونت‌ها، آسیب‌های جسمی و مشکلات روانی را به دنبال دارد. بسیاری از این زنان به‌ویژه در شرایطی که تصمیم به سقط جنین می‌گیرند، با اضطراب و استرس زیادی مواجه هستند، زیرا این عمل از نظر اجتماعی و دینی محکوم شده است. (۶)
افزون بر این، طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، اگرچه با هدف افزایش نرخ فرزندآوری و کاهش پیری جمعیت، به تحدید غربالگری جنین و جلوگیری از سقط‌های غیرضروری اشاره کرده است اما این سیاست نگرانی‌هایی درباره پیامدهای منفی آن بر سلامت مادران، نوزادان و خانواده‌ها ایجاد کرده است.
در این باره باید گفت، بسیاری از مادران موافق غربالگری هستند و آن را اقدامی موثر برای جلوگیری از تولد نوزادان بیمار می‌دانند. آنها معتقدند که اگر محدودیت‌های شرعی یا قانونی وجود نداشت، ترجیح می‌دادند از تولد نوزادان بیمار جلوگیری کنند. در مقابل، برخی افراد به احتمال خطا در نتایج غربالگری اشاره کرده و آن را ابزاری کاملاً مطمئن نمی‌دانند. بنابراین سیاست‌گذاری‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که میان اهداف افزایش جمعیت و حفظ سلامت مادران و نوزادان تعادل ایجاد شود. (۷)
بایسته‌های سیاست‌گذاری در خصوص پدیده سقط جنین
برای مقابله با این مشکلات، توصیه می‌شود که سیاست‌گذاری‌ها مبتنی بر فهم عوامل اجتماعی موثر بر سلامت و تصمیم‌گیری‌های زنان در زمینه باروری باشد. این سیاست‌ها باید به‌ویژه بر روی ایجاد تسهیلات مشاوره‌ای، تسهیل دسترسی به سقط قانونی و ایمن و فراهم کردن دسترسی اقشار آسیب‌پذیر به خدمات بهداشتی و سلامت باروری تمرکز کنند.
همچنین، سیاست‌های پیشگیرانه در این زمینه باید شامل اقداماتی چون افزایش سواد سلامت عمومی، آموزش‌های جنسی و برنامه‌های آگاهی‌دهی برای زوجین و جوانان در زمینه فاصله‌گذاری میان تولدها و عوارض سقط جنین باشد. نظارت بیشتر بر مطب‌ها و دفاتر کار، آموزش مراقبین سلامت در زمینه سقط قانونی و شرایط آن و همچنین ارتقای دسترسی به مراقبت‌های پس از سقط نیز می‌تواند در پیشگیری از پیامدهای منفی سقط جنین موثر باشد.
در نهایت، باید توجه داشت که سیاست‌های اتخاذ شده باید به تمامی ابعاد تحولات اجتماعی پرداخته و رویکردی حمایتی از خانواده‌ها و زنان آسیب‌پذیر به خصوص زنان کم سن و سال، بازماندگان تجاوز جنسی و دیگر گروه‌های آسیب‌دیده را مد نظر قرار دهند. این رویکرد می‌تواند به کاهش میزان سقط غیرایمن و پیامدهای منفی آن کمک کند و بهبود شرایط بهداشتی و اجتماعی زنان را فراهم آورد. (۸)
منابع:
۱- حجیه بی بی رازقی و الهام سنجری، «عوامل موثر بر اقدام زنان به سقط جنین عمدی: تجربه زیسته زنان از سقط جنین در تهران»، مطالعات اجتماعی و روانشناختی زنان، دوره ۱۵، شماره۲، ۱۳۹۶
۲- همان
۳- یحیی سلیمی و همکاران، «ﺷﯿﻮع ﺳﻘﻂ در زﻧﺎن۱۵ﺗﺎ۵۰ ساله ﺗﻬﺮان و ﺗﻌﯿﯿﻦ کننده‌های آن»، مجله اپیدمیولوژی ایران، دوره ۱۷، شماره۳، ۱۴۰۰
۴- رازقی، پیشین
۵- آزیتا فتح‌نژاد کاظمی و همکاران، «ابعاد مختلف سقط جنین و سیاست‌های مرتبط با آن در جهان، اخلاق پزشکی، شماره ۳۹، ۱۳۹۶
۶- رازقی، پیشین
۷- پروانه علایی و مریم حکم‌آبادی قشونی، «تجربه زیسته مادران دارای فرزند با ناتوانی‌های ذهنی-حرکتی»، مجله زن در توسعه و سیاست، دوره۲۲، شماره۱، ۱۴۰۳.
۸- فتح‌نژاد کاظمی، پیشین
منبع
