نسیم رویش پایگاه خبری جمعیت رویش های انقلاب اسلامیگروه جامعه ایرنا – شاید تا چند سال پیش تصوری از اینکه زمین زیر پایمان خالی شود نداشتیم، با اطمینان کامل پا بر روی خاکی می گذاشتیم که برایمان بسیار ارزشمند است، هیچ گاه فکر نمی کردیم که زمین دهن باز کند و هر آنچه که بررویش سنگینی می کند و سربار است را ببلعد، این صحنه ها را در فیلم ها زیاد دیده بودیم؛ وقوع آنرا در دنیای واقعی متصور نبودیم، اما امروزه وقوع تمام آن صحنه ها را در دنیای امروزی به چشم می بینیم، زمین فرو می رود و هرآنچه هست را با خود به زیر می کشد، این پدیده فرونشست زمین است که مانند هر چالش دیگری جزو دستاوردهای انسان در قبال طبیعت است.
ایران کشوری خشک و نیمه خشک، سرزمینی کم بارش و دارای بیابان های وسیع است، میانگین بارش ایران حدود ۲۳۰ میلیمتر یعنی تقریباً یک سوم میانگین بارش جهانی است، این در حالیست که میزان مصرف آب در کشور نسبت به متوسط جهانی بسیار بالاتر است، بر اساس آمارها متوسط سرانه مصرف آب در جهان ۱۵۰ لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز است اما این عدد در ایران بیش از ۲۰۰ لیتر است.
همچنین میزان آب قابل استحصال در کشور حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب است که سالانه بیشتر از این میزان برداشت می شود یعنی حدود ۶ تا ۷ میلیارد متر مکعب بیشتر از ظرفیت منابع آب قابل استحصال برداشت می کنیم در حالی که کارشناسان معتقدند باید حداقل ۵۰ میلیارد متر مکعب از این رقم را استفاده نکنیم و بگذاریم در سفره های آبهای زیر زمینی ذخیره بماند اما ما با نحوه نادرست مصرف برای مدت پنج دهه ذخیره هزار سال منابع آبی را پیش‌خور کردیم، حال وضعیت زمانی بدتر می شود که بارندگی هم سال به سال کم و کمتر می شود به طوری که چند سالیست کشور با خشکسالی دست و پنجه نرم می کند. تالاب ها تشنه و رودخانه ها خشک شده اند.
چندی پیش وزارت نیرو اعلام کرده بود که در سال زراعی جاری نزولات جوی به صورت میانگین در کشور ۴۱ درصد نسبت به بلند مدت خود کاهش یافته که این کاهش در استان مرکزی حدود ۵۷ درصد و ۱۶ درصد از میانگین کشوری بالاتر است، کاهش نزولات جوی و کمبود منابع آب هم اکنون نقاط مختلفی از ۲۲ استان کشور را با مشکل مواجه کرده است ، این یعنی اینکه باید منابع آب را مدیریت و داشته های خود را حفظ کنیم اما بروز برخی پدیده ها مانند فرونشست زمین نشان می دهد که در این زمینه موفق نبودیم به طوری که حدود ۶۰۰ دشت کشور در معرض فرونشست قرار دارد، علت هم برداشت بی رویه از منابع آبی زیر زمینی است که باعث می شود زیر پای زمین خالی شود.
بر اساس استاندارد جهانی اگر میزان فرونشست زمین از ۴ میلیمتر در سال بیشتر باشد باید شرایطی بحرانی اعلام کنند در حالی که سالانه در تهران ۳۶ سانتیمتر، فارس ۵۴ سانتمیتر، خراسان ۲۵ و اصفهان ۲۳ سانتیمتر فرونشست زمین داریم، حتی به صورت نقطه ای در جنوب غرب تهران در دشت شهریار تا ۳۶ سانتیمتر فرونشست زمین گزارش شده است. البته میزان فرونشست به نسبت شرایط جغرافیایی منطقه اهمیت پیدا می کند گاهی در نقطه ای که مستحدثات مهم برپا باشد فرو رفتن زمین حتی تا نیم سانت هم خطرناک است.
معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست گفته بود که فرونشست زمین یک اَبَرچالش است به طوری که ٣٨٠ شهر و ٩ هزار و ٢٠٠ روستا در کشور در معرض فرونشست زمین قرار دارند، همچنین نرخ فرونشست در ١٨ استان ١٠ سانتیمتر در سال گزارش شده است.
شینا انصاری افزود: بر اساس این آمار، ١٨۵ هزار کیلومتر مربع یعنی معادل ١١ درصد از خاک کشور در معرض فرونشست قرار دارد ؛ همه نهادها باید به فرونشست به عنوان ابرچالش نگاه کنند و در کنار هم در صدد کاهش و کند شدن آهنگ آن برآییم.
کارشناس حوزه منابع آب درباره دلایل و راهکارهای کاهش فرونشست زمین به خبرنگار محیطزیست ایرنا گفت: نگاه من به پدیده فرونشست از زاویه منابع آب است که می توان از زوایای مختلف از جمله بحث های سازه ای، ژئوتکنیکی، پایش و رصد زمین به موضوع نگاه کرد.
عباسعلی قزل سفلی درباره اینکه چرا با پدیده فرونشست مواجه هستیم اظهار داشت: فرونشست زمین آن چیزی که به عنوان ابرچالش مطرح است می تواند اشکال مختلف داشته باشد، فرض کنید یک قناتی از زیر یک شهر عبور کرده و دچار ریزش شده است در این صورت یک بخشی از خیابان فرو می رود و فروچاله ایجاد می شود این فرونشست نیست بلکه یک امر موضعی است.
وی ادامه داد: اما آن پدیده ای که به عنوان فرونشست کشور را دچار چالش کرده و گستره آن منهای یک استان آنهم استان گیلان را فراگرفته موضوعی است که به اضافه برداشت از سفره های آبهای زیر زمینی یا آبخوان ها بر می گردد که بیشتر دشت ها و استان های کشور را با شدت های مختلف درگیر کرده است.
وی اظهار داشت: عمده دشت های کشور آبرفتی و دانه ای هستند که آب لابلای فضاهای خالی خاک جمع می شود وقتی که فشار بر خاک با سربارهایی مانند ساختمان سازی ها زیاد می شود و از طرف دیگر سطح آب زیرزمینی پایین می رود، در این شرایط فشار بر خاک زیاد شده و در نهایت آن بخش از زمین فرو می رود، در واقع وزن سربار بر دوش ۲ مولفه آب و ذرات خاک می افتد، یعنی وقتی سطح آب زیر زمینی پایین می رود یکی از این مولفه ها یعنی آب حذف می شود و تمام تنش و فشار به ذرات خاک وارد می شود این افزایش تنش خاک موجب جابجایی و فشرده شدن توده خاک می شود که محصول آن فرونشست زمین است.
دانشیار گروه عمران دانشگاه آزاد اسلامی گفت: تمام این فرایند را در دشت های مختلف کشور از جمله دشت کبودرآهنگ، شهریار، کاشمر، ماهی دشت کرمانشاه، مشهد، شیراز، اصفهان و تهران تجربه کرده ایم که در برخی دشت ها به مرحله بسیار خطرناکی رسیده است به طوری که به مرور به تاسیسات شهری، مستحدثات، زیربناها، نیروگاه ها و سازه های تاریخی می رسد، مکانیزیم فرونشست فزاینده و پیش رونده است و در صورت بروز برای آن بخش از کشور چالش ایجاد می کند.
وی توضیح داد: مثلا بحرانی مانند زلزله زمانی که رخ می دهد همه چیز را در چند ثانیه زیر و رو می کند اما بحرانی مانند فرونشست زمین پیش‌روند و فزاینده است و به مرور آسیب می زند یعنی شرایط سال بعد بدتر از امسال می شود در واقع اوضاع سال به سال بدتر می شود، این در حالیست که فرونشست قابل درمان نیست فقط باید از وقوع آن پیشگیری کرد، هیچ فرونشستی قابل برگشت نیست بنابراین باید در یک مقیاس ملی فرونشست را یک امر اضطرار ملی تلقی کنیم و تمام دستگاه ها با تصویب و تایید بالاترین مراجع به این مساله ورود کنند حتی اعتقاد دارم که شخص رهبری باید به این مساله ورود و آنرا به عنوان فرمان ملی اعلام کنند.
قزل سفلی درباره علت بروز پدیده فرونشست زمین گفت: علت خیلی روشن است، در کشور ما تقریبا یک سوم منابع آبهای تجدیدپذیر آبهای زیرزمینی و دو سوم آبهای سطحی است، آب زیرزمینی به علت سهولت در برداشت و اثراتی که نوسانات بارش بر آن دارد، در دسترس تر است، به عنوان مثال می خواهید از یک رودخانه به عنوان آب سطحی برداشت کنید اما می بینید که خشک است اما همان سال خشک از منابع آبی زیرزمینی با پمپاژ بیشتر برداشت می کنید، این رفتار مانند این است که حقوق فرد را واریز نکردند اما انتهای حسابش پولی است که آنرا خالی می کند، کشور هم اینجوری شده به واسطه وجود چاه های مجاز و غیر مجاز فراوان، آب زیر زمینی را به وفور برداشت می کنیم.
وی ادامه داد: آبهای زیر زمینی بخشنده تر از آبهای سطحی هستند، این خصوصیات باعث شده که به منابع زیرزمینی دست درازی کنیم، البته یک بخشی طبیعی است چون وقتی جمعیت زیاد می شود نیاز به آب شرب هم بیشتر می شود، مهمتر از این نیاز به آب کشاورزی افزایش می یابد که موجب شد مجموعه ای از چاه های مجاز و غیر مجاز در این سالها رشد کند و باعث شده به طور متوسط در سال تا ۱۰ میلیارد متر مکعب از سفره های زیر زمینی اضافه برداشت صورت گیرد، حالا ممکن است این رقم در دشت مشهد ۱۰۰ میلیون متر مکعب یا دشت دیگر ۲۰ میلیون متر مکعب باشد، معمولا میزان آب مشخصی وارد سفره های زیر زمینی می شود که عمدتا از چاه ها با کمک پمپاژ آنرا خارج می کنیم زمانی که برداشت از داشته ها بیشتر باشد بیلان منفی می شود که در این صورت مشکل به وجود می آید.
کارشناس حوزه منابع آب با اشاره به دشت های ممنوعه، ممنوعه بحرانی و بحرانی گفت: برداشت بی رویه موجب پایین رفتن سطح آب زیر زمینی می شود، دشت ها و مناطقی در کشور داریم که در ۳۰ سال گذشته ۶۰ متر تا ۱۰۰ متر سطح آب آنها پایین رفته و این بستری ایجاد کرده برای امر مهم و چالش بزرگی به نام فرونشست دشت ها که آنها را به دشت های ممنوعه ، ممنوعه بحرانی و بحرانی تقسیم کرده است.
وی افزود: به عنوان مثال هنوز امید وجود دارد که دریاچه ارومیه احیا شود و با وارد کردن آب به آن تراز آن بالا برود اما فرونشست یک پدیده غیر قابل بازگشت است از این رو یک امر بسیار بحرانی و فوق بحرانی تلقی می شود که در ابعاد وسیع به یک چالش حتی امنیتی و توسعه ای برای کشور تبدیل خواهد شد.
قزل سفلی گفت: اگر آب به دشت دارای فرونشست تزریق شود باز هم برنمی گردد چون آن آبخوان مرده است، خاک متراکم شده و دیگر آبی جذب نمی کند در این شرایط قابلیت جذب خاک از بین می رود، مثلا وقتی در اصفهان فرونشست به یک سازه تاریخی آسیب می زند و شکاف ایجاد می کند این یعنی اینکه دیگر فرونشست آسیبش را زده، کاری نمی شود کرد دیگر آن سازه از دست رفته، آیا می شود سازه دیگری را جایگزین آن سازه تاریخی کرد؟
وی تاکید کرد: فرونشست یک بحران فزاینده و پیش رونده است که به مرور آسیب وارد می کند که متاسفانه قابل بازگشت هم نیست از این رو باید در یک مقیاس ملی فرونشست را یک امر اضطرار ملی تلقی کنیم و تمام دستگاه ها با تصویب و تایید بالاترین مراجع به این مساله ورود کنند، باید از برداشت بی رویه آب به سمت الگوهای مدیریت صحیح مصرف حرکت کنیم، سهم آب کشاورزی کم شود به صورتی که بتوانیم محصول را با آب کمتری برداشت کنیم، نزدیک به ۸۰ میلیارد متر مکعب آب در بخش کشاورزی مصرف می شود این در حالیست که حدود ۲۵ درصد از تولیدات کشاورزی به علت فرآوری نادرست و سیستم عرضه ضعیف از بین می رود، این یعنی ۱۰ تا ۱۵ میلیارد متر مکعب آب را دور ریخته ایم بنابراین مدیریت مصرف آب در این بخش از اهمیت زیادی برخوردار است.
دانشیار گروه عمران دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: باید در بخش کشاورزی و نحوه مصرف آب انقلابی ایجاد کنیم، این می تواند یک کلید واژه برای بحث مهار ابر چالش فزاینده فرونشست زمین باشد، با اجرای آن می توان به مرور منحنی تند و بسیار خطرناک فرونشست را ملایم و کم کم منفی کرد.
وی گفت: باید کارکرد دشت ها به تعادل برسد و اضافه برداشت ممنوع شود، باید برداشت در دشت ها را با قید اولویت آنهم نه به صورت یک برنامه ۵ یا ۱۰ ساله بلکه همین امسال متعادل کنیم، چون زمان را از دست داده ایم، باید در مدت یک سال با یک فرمان اضطراری ملی دشت ها را به تعادل برسانیم، این مهمترین امر است در کنار این هم می توان کارهای دیگری مانند مطالعات علمی و دقیق، استفاده از رویکردهای امروزی، استفاده از دستاوردهای به روز مانند هوش مصنوعی، تعیین بیلان های آنلاین را انجام داد، یعنی باید برای بیش از ۶۰۰ دشتی که در کشور وجود دارد، داشته ها و میزان مصرف برآورد شود، یعنی بدانیم چقدر آب وجود دارد و بر اساس همان میزان مصرف خود را تنظیم کنیم.
وی ادامه داد: مقابله با چاه های غیر مجاز هم در کاهش سرعت فرونشست بسیار موثر است متاسفانه یک سالی تمام چاه های غیر مجاز را مجاز کردند که کار درستی نبود، همچنین نصب کنتور بر روی چاه ها هم باید جدی گرفته شود، باید حسابداری آب را در کشور تقویت کنیم اگر این کار صورت نگیرد نمی توانیم در بخش آب درست حساب و کتاب کنیم در غیر این صورت دخل و خرج آب نمی تواند درست باشد.
قزل سفلی تصریح کرد: البته اگر تمام این اقدامات را هم انجام دهیم دیگر دشت هایی که دچار فرونشست شدند بر نمی گردند، فقط می توانیم جلوی پیشرفت این پدیده را بگیریم البته آنهم با تاخیر، یعنی اگر امروز هم اقدام کنیم آن دشتی که دچار تحولات ژئوتکنیکی شده و تنش های خاک آن تغییر کرده ، امری نیست که به محض اقدام متوقف شود، می توان سرعت را کم و در جایی به صفر رساند بعد می توان این پدیده را کنترل کرد تا بیشتر از این نشود.
وی درباره نرخ فرونشست در کشور گفت: نرخ فرونشست در دشت ها متفاوت است، مثلا در دشت مشهد تا ۱۶ سانت فرونشست گزارش شده است، این آمارها نمی تواند چندان معیار باشد مثلا در جایی حتی یک سانت فرونشست هم می تواند خطرناک باشد مانند اصفهان، مشهد و تهران یک سانت هم زیاد است، در واقع به موقعیت جغرافیایی آن منطقه بستگی دارد، اما مساله ای که قابل انکار نیست این است که گستره کشور دچار فرونشست شده و این یک امر فوق بحرانی است.
منبع
