وظایف ما در قبال پدران جسمانی و روحانی از منظر قرآن و روایات معصومان(ع)

در روایات وارده از معصومان(ع) علاوه بر پدر جسمی و بیولوژیکی که منشأ تولد و پیدایش انسان است، صحبت از پدر روحانی و معنوی شده که عهده‌دار تربیت، هدایت و کمال روحی و معنوی انسان است و این افراد می‌توانند شامل پیامبران، امامان، مراجع تقلید، علما و معلمان باشند.

پیامبر اکرم(ص) در حدیثی فرمودند: «الآباءُ ثَلاثَةٌ: أبٌ وَلَّدَكَ، و أبٌ زَوَّجَكَ، و أبٌ عَلَّمَكَ». جامع السعادات، ج ‏3، ص 140

«پدران سه قسم هستند: 1. پدری که تو را به دنیا آورد 2. پدری که دخترش را به همسری تو درآورد و 3. پدری که به تو علم و دانش آموخت.»

پدران با فضیلت امت اسلام 

در روایتی دیگر از پیامبر اکرم(ص) آمده است که:  «أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ؛ من و علی، دو پدر این امت هستیم». عيون أخبار الرضا(ع)، ج‏2، ص: 86 

این حدیث به خوبی به جایگاه پیامبر اکرم(ص) و امام علی(ع) در تشکیل امت اسلامی و هدایت و تربیت انسان‌ها اشاره دارد و بر این اساس آن دو بزرگوار حق بزرگی بر گردن همه مسلملنان و حتی بشریت دارند. با توجه به جایگاه، تمام معصومان(ع) در تربیت معنوی و روحانی و هدایت و ارشاد امت، حق پدری بر گردن همه دارند و در درجه بعدی این حق شامل تمامی استادان، معلمان و مربیان است که برای تربیت انسان‌ها و تعالی بشریت زحمت می‌کشند.

حقوق اهل بیت(ع) مهم‌تر از حق پدر

امام علی(ع) در حدیث دیگری بر مهم بودن و بیشتر بودن حق معصومان(ع) نسبت به حق پدر تأ کید دارند: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(ص) يَقُولُ أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَحَقُّنَا عَلَيْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِّ أَبَوَيْ وِلَادَتِهِمْ فَإِنَّهَا نُنْقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَى دَارِ الْقَرَارِ وَ نَلْحَقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِيَّةِ بِخِيَارِ الْأَحْرَارِ؛ شنیدم از رسول خدا(ص) که می‌فرمود: من و علی پدران این امت هستیم و حق ما بر آنان از حق پدرانشان که آنان را به دنیا آورده اند، بیشتر است، زیرا ما آنان را در صورت اطاعت، از آتش جهنم نجات داده و به قرارگاه ابدی و بهشت جاوید می‌بریم و به واسطه عبودیت خدا، به برگزیدگان آزاده ملحق می‌سازیم».» تفسير منسوب به امام عسکری(ع)، جلد۱، ص۳۳۰ 

در این بیان، پدری این دو حضرت بر امت اسلامی بدان معناست که حق بزرگی بر گردن امت دارند و حقشان این است که مورد اطاعت و پیروی قرار گیرند. آنچه از مجموع این سخنان به دست می‌آید این است که در نهایت، هر دو نوع پدر در زندگی انسان‌ها نقش مهم و بسزایی دارند، پدر جسمی وظیفه تربیت و نگهداری خانواده را به عهده دارد، در حالی که پدر روحانی مسئولیت راهنمایی معنوی و رشد اخلاقی افراد جامعه را بر عهده دارد.

وظایف ما در قبال پدران جسمانی و روحانی

وظایف ما در قبال پدران جسمانی و روحانی از دیدگاه قرآن و روایات معصومان(ع) بسیار گسترده و مهم است و در ذیل به طور خلاصه به برخی از این وظایف اشاره می‌کنیم:

1. احترام و تکریم

قرآن کریم و روایات بر احترام و تکریم والدین تأکید فراوانی دارند و این احترام باید هم در گفتار و هم در رفتار نمایان باشد. در قرآن و روایات دستور العمل‌های زیادی درباره نحوه تعامل با پدران جسمانی و روحانی ذکر شده است: «وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا؛ و پروردگار تو فرمود که جز او را نپرستید و به والدین نیکی کنید» (اسراء/23) 

پدران روحانی نیز مانند پدران جسمی، شایسته احترام و تکریم هستند و این احترام به دلیل علم، تقوا و جایگاه معنوی آنهاست. در آیات و روایات مختلف بر احترام، تکریم جایگاه اهل بیت(ع) و عالمان و معلمان تأکید شده است:«…  يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ ۚ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ؛ … تا خدا مقام اهل ایمان و دانشمندان شما را (در دو جهان) رفیع گرداند و خدا به هر چه کنید به همه آگاه است»(مجادله/11)

پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «اَکْرِمُوا الْعُلَماءَ فَاِنَّهُمْ وَرَثَةُ الْاَنْبِیاءِ فَمَنْ اَکْرَمَهُمْ فَقَدْ اَکْرَمَ اللهَ وَرَسُولَهُ؛ دانشمندان را گرامی دارید که آنها وارثان پیامبرانند و هر که آنان را احترام نماید، خدا و رسولش را احترام نموده است.»(نهج الفصاحه حدیث 450)

2. اطاعت و فرمانبرداری 

آیات قرآن و روایات معصومان(ع) بر اطاعت از خداوند، پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) و همچنین پدر و مادر تأکید شده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ…؛ ای اهل ایمان، فرمان خدا و رسول و فرمانداران (از طرف خدا و رسول) که از خود شما هستند اطاعت کنید…»(نساء/59)

«وَوَصَّينَا الإِنسٰنَ بِوٰلِدَيهِ  …  أَنِ اشكُر لى وَلِوٰلِدَيكَ إِلَىَّ المَصيرُ؛ و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم… که برای من و برای پدر و مادرت شکر بجا آور که بازگشت (همه شما) به سوی من است!» (لقمان/14)

در این آیات به طور مطلق دستور به اطاعت از خداوند، پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) داده است، اما اطاعت از والدین تا زمانی که در مسیر معصیت خداوند نباشد، واجب است. یکی از توصیه‌ها در اسلام این است که فرزندان مواظب باشند که عاق والدین نشوند و منظور از عاق والدین شدن یعنی نافرمانی و رنجاندن آنهاست که آثار سویی در زندگی دنیوی و اخروی انسان دارد.

پیامبر اکرم(ص) در روایتی فرمودند: «فلیعمَلِ العاقُّ ما شاءَ أنْ یعمَلَ؛ فلن یَدخُلَ الجَنَّةَ؛ کسی که عاق والدین شود، هر کاری کند بوی بهشت به مشامش نمی‌رسد.»

کسی که عاق والدین شود، غیر از عقوبت اخروی که بسیار سنگین و سخت است، گرفتار عقوبت‌های دنیوی هم می‌شود که در روایات به برخی از آنها اشاره شده است. مانند مشکلات و گرفتاری‌های مختلف جسمی و مالی، بی‌آبرویی، کوتاهی عمر و ذلت و بدبختی و … و اطاعت از عالمان و معلمان هم  تا زمانی است  که دستورات آنان بر اساس آموزه‌های قرآن و سنت باشد، البته، این اطاعت نباید به معنای چشم بسته عمل کردن باشد، بلکه باید با تحقیق و آگاهی صورت پذیرد.

3. نیکی و احسان

قرآن کریم در آیات متعددی به نیکی و احسان به والدین امر کرده است و این نیکی شامل کمک کردن به آنها در امور مختلف زندگی، تأمین نیازهای مالی آنها، مراقبت از آنها در دوران سالمندی و بیماری، و پرهیز از هرگونه آزار و اذیت است. نیکی و احسان به والدین بسیار گسترده است و شامل کمک مالی، عاطفی، و مراقبت در سنین پیری می‌شود. 

«وَوَصَّينَا الإِنسٰنَ بِوٰلِدَيهِ حُسنًا  وَإِن جٰهَداكَ لِتُشرِكَ بى ما لَيسَ لَكَ بِهِ عِلمٌ فَلا تُطِعهُما …؛ ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، و اگر آن دو (مشرک باشند و) تلاش کنند که برای من همتایی قائل شوی که به آن علم نداری، از آنها پیروی مکن! » (عنکبوت/8)

امام صادق(ع) فرمودند: :«فْضَلُ الْأَعْمالِ اَلصَّلاةُ لِوَقْتِها، وَبِرُّ الْوالِدَینِ وَالْجِهادُ فِی سَبیلِ اللّهِ؛ برترین کارها عبارتست از: 1 – نماز در وقت 2 – نیکی به پدر و مادر 3 – جهاد در راه خدا.» بحار الانوار، ج 74، ص 85.

4. دعای خیر و طلب توفیق

فرزندان باید همواره برای پدران جسمانی و روحانی خود دعای خیر کرده و از خداوند برای آنان طلب توفیق، سلامتی، مغفرت و رحمت کنند. 

«ربِّ اغْفِرْ لی وَ لِوالِدَیَّ؛ پروردگارا مرا و پدر و مادرم را بیامرز.» (نوح/27) 

«ربِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیرا؛ پروردگارا، همان گونه که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده»( اسراء/24)

«ربَّنَا اغْفِرْ لی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ؛ پروردگارا، من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را، در آن روز که حساب برپا می شود، بیامرز»(ابراهیم/41) 

امام سجاد(ع) در دعای 24 صحیفه سجادیه برای پدر و مادرشان اینگونه دعا کردند: «وَ عُلُوّاً فِي دَرَجَاتِهِمَا وَ زِيَادَةً فِي حَسَنَاتِهِمَا يَا مُبَدِّلَ السَّيِّئَاتِ بِأَضْعَافِهَا مِنَ الْحَسَنَاتِ‏؛ و علو درجاتشان و افزونى حسناتشان قرار ده، اى خداوندى كه سيئات را به چند برابر حسنات بدل مى‏‌فرمايى»

5.حمایت مادی و معنوی

یکی دیگر از وظایف فرزندان نسبت به پدران جسمانی و روحانی، حمایت‌های مادی و معنوی از آنهاست. حمایت‌های مالی، عاطفی و نگهداری از پدران در دوره سالمندی بخشی از وظایف فرزندان است. 

رسول خدا(ص) فرمودند: « مَنْ حَجَّ عَنْ والِدَيْهِ اَوْ قَضى عَنْهُما مَغْرَما بَعَثَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقيامَةِ مَعَ الاْبْرارِ؛ كسى كه به نيّت پدر و مادرش حجّ انجام دهد يا بدهكارى آنها را بپردازد خداوند او را در روز قيامت با نيكان برمى انگيزد».  كنز العمال، ج 16، ص 468

حمایت و یاری دین خدا و ترویج مکتب اهل بیت(ع) و حمایت از عالمان و معلمان وارسته، یکی از مصادیق حمایت از پدران روحانی و معنوی است. خداوند در این‌باره می‌فرماید:

«يٰأَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُركُم وَيُثَبِّت أَقدامَكُم؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر (آیین) خدا را یاری کنید، شما را یاری می‌کند و گامهایتان را استوار می‌دارد.» (محمد/7)

6. بهره‌گیری از علم و دانش آنها

فرزندان باید از علم و دانش و تجربه پدران روحانی و جسمانی بهره‌مند شوند و در مسائل مختلف دنیوی، دینی و معنوی از آنها راهنمایی بگیرند.

خداوند درباره اهمیت علم و برتری عالمان می فرماید: «يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ؛ خداوند مؤمنان و آنان که علم آموخته‌اند را درجات بلندتری عطا می‌کند.» (مجادله/11) 

پیامبر اکرم(ص) درباره فراگیری علم و دانش فرمودند: «طَلَبُ العِلمِ فَریضَهٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ أَلا إِنَّ اللّه‏ یُحِبُّ بُغاهَ العِلمِ؛ طلب دانش بر هر مسلمانی واجب است و همانا خداوند جویندگان دانش را دوست دارد.» مصباح الشریعه، ص۱۳  

همچنین امام على(ع) درباره همنشینی با علما و استفاده از علم آنها فرمودند: «جالِسِ العلماءَ يَزْدَدْ علمُكَ و يَحْسُنْ أدبُكَ وَ تَزكُ نَفْسُكَ؛ با دانشمندان همنشينى كن تا بر دانشت افزوده، ادبت نيكو و جانت پاكيزه شود. »

نتیجه اینکه رعایت وظایف در قبال پدران جسمانی و روحانی نه تنها موجب رشد معنوی و اخلاقی انسان می‌شود، بلکه موجب تقویت پیوندهای اجتماعی و خانوادگی نیز خواهد شد. با درک این اصول و ایمان به آیات و روایات، می‌توانیم به سمت تعالی و سعادت حرکت کنیم.

در پایان لازم است به چند نکته اشاره شود:

1. این وظایف فقط محدود به موارد گفته شده نمی‌شود و غیر از این وظایف، وظایفی دیگری هم وجود دارد که تمام ابعاد مختلف زندگی انسان را در بر می‌گیرد که مجال پرداختن به آنها در این مختصر نیست.

2. وظیفه فرزندان در قبال پدران جسمانی و روحانی، یک وظیفه دو طرفه است، یعنی همانطور که فرزندان وظایفی در قبال پدران خود دارند، آنها نیز وظایفی در قبال فرزندان جسمانی و روحانی و معنوی خود دارند.

3. رعایت این وظایف، موجبات سعادت و خوشبختی در دنیا و آخرت خواهد شد.

انتهای پیام