نسیم رویش پایگاه خبری جمعیت رویش های انقلاب اسلامیشاید بتوان گفت یکی از بخش‌های جدایی‌ناپذیر و جدی که در سال‌های اخیر با زندگی بیشتر ایرانیان گره خورده، مساله آلودگی هواست. چیزی که تا ۳ دهه پیش از این تنها مختص شهر بزرگی مانند تهران بود و در کمتر از دو دهه به دیگر شهرهای بزرگ ایران رسید و متاسفانه در سال جاری، دیگر شهرهای کوچک هم از آن در امان نبودند. به‌گونه‌ای که هنگام سفر از تهران به مناطق مرکزی، شدت آلودگی از نزدیک قابل تجربه بود.
سابق بر این به محض خروج از تهران و تقریبا در فاصله ۲۰ کیلومتری، به تدریج از غلظت آلودگی کاسته شده و رنگ آبی آسمان خودنمایی می‌کرد، اما در روزهای آلوده آذر و دی، این آلودگی از تهران آغاز و در مسیر جنوب، قم، کاشان، اصفهان، شهرهای کوچکتری مانند نائین و سپس یزد و به همین‌ترتیب تا کرمان و حتی بندرعباس هم آلودگی‌ها همراه شما بود تا مبادا بتوانید برای مدت کمی هم که شده از هوای پاک لذت ببرید.
اما جدا از این موارد باید به اصل مساله و راهکارهای مواجه با آن پرداخت و این دقیقا همان چیزی است که دولت چهاردهم بارها بر آن تاکید داشته و از همه کارشناسان دعوت کرده تا برای مقابله با مشکلات و معضلاتی که امروزه برای جامعه ایجاد شده، راهکارهای علمی و منطقی پیشنهاد دهند.
پژوهشگر ایرنا به منظور آگاهی‌رسانی عمومی و در راستای رفع مشکل آلودگی هوا، با یکی از کارشناسان این حوزه به گفتگو نشست. گزارش پیش‌رو متن مصاحبه با دکتر «سیده آل‌محمد» استاد دانشگاه تهران و متخصص برنامه‌ریزی و مدیریت محیط‌زیست، است . در ادامه بخش نخست این گفت‌وگو ارائه می‌شود.
آلودگی هوا از اصلی‌ترین عوامل مرگ و میر زودرس در جهان و دومین عامل مرگ کودکان زیر پنج سال در کشور ما است. آسیب‌پذیرترین گروه‌ها شامل زنان باردار، کودکان، سالمندان، بیماران قلبی و تنفسی و همینطور اقشار با درآمد پایین هستند و اگرچه پیامدهای حاد آلودگی هوا، مانند سوزش چشم یا تنگی نفس است اما پیامدهای مزمن آن، مانند سرطان و اختلالات عصبی یکی از بزرگترین مشکلاتی است که کشورم به احتمال زیاد در سال‌های پیش‌رو با آن روبروست.
مطالعه دقیق این مصاحبه علمی که درباره وضعیت آلودگی هوای کشور، شیوه‌های مدیریتی مسبب و راهبردهای آن از نگاه حکمرانی است، نه تنها برای عموم، بلکه برای مسئولان و مدیران کشور و همچنین دانشگاهیان می‌تواند مفید باشد.
میزان ذرات معلق در هوا در تمام مناطق کشور بالاتر از استانداردهاست
خطرناکترین و تاثیرگذارترین آلاینده بر سلامت مردم کشور ایران، ذرات معلق به ویژه ذرات معلق با اندازه مساوی با یا کمتر از ۲.۵ میکرومتر هستندایرنا: مهمترین آلاینده‌های هوا و خطرناکترین آنها در کشور ما کدام هستند؟
آل محمد: مهمترین آلاینده‌های هوا، شامل مونواکسیدکربن، ازن تروپوسفری، اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای گوگرد، سرب، ترکیبات آلی فرار و ذرات معلق هستند. مونوکسیدکربن بیرنگ و بی‌بو است که از احتراق ناقص ایجاد می‌شود. ازن تروپوسفری از واکنش نور خورشید یا لامپ‌های فرابنفش با اکسیدهای نیتروژن، ترکیبات آلی فرار و مونواکسید کربن در محیط‌های باز و بسته به وجود می‌آید.
اکسیدهای نیتروژن، گازهایی بسیار واکنش‌پذیر با رنگ متمایل به قهوه‌ای هستند و از احتراق حاصل می‌شوند. اکسیدهای گوگرد هم گازهایی بیرنگ با بوی تند و حاصل احتراق سوخت‌های فسیلی یا سنگ‌های معدنی حاوی گوگرد هستند که قابلیت ایجاد باران اسیدی را هم دارند.
بیشترین مقدار گوگرد به ترتیب معمولا در انواعی از زغال سنگ، نفت کوره یا مازوت، گازوییل و بعد بنزین وجود دارد؛ و بسته به منطقه و استان، مقدار این آلاینده‌ها هم متفاوت است. اما خطرناکترین و تاثیرگذارترین آلاینده بر سلامت مردم، ذرات معلق به ویژه ذرات معلق با اندازه مساوی با یا کمتر از ۲.۵ میکرومتر هستند.
این ذرات با داشتن توان پیوستن با سایر آلاینده‌ها و حتی فلزات سنگین، سبب هم‌بیشی در بیماری‌زایی می‌شوند. برای برخی از این ذرات که از دیواره سلول‌های تبادل هوا می‌گذرند و وارد خون می‌شوند، آستانه یا حد مجاز خاصی وجود ندارند زیرا در مقدارهای کم هم خطرناک هستند. اگرچه ذرات معلق خوشبختانه در مقایسه با سایر آلاینده‌ها سهم کمتری دارد اما متاسفانه پیوسته در حال افزایش هستند.
میانگین سالیانه غلظت وزندهی شده بر اساس جمعیت در کشور ما در سال ۱۴۰۲ هم برای ذرات معلق دارای قطر مساوی یا کمتر از۲.۵ میکرومتر، حدود ۳۰.۲ میکروگرم در مترمکعب بوده است. در حالی که استاندارد ملی و استاندارد سازمان بهداشت جهانی، به ترتیب ۱۲ و ۵ میکروگرم در مترمکعب هستند و بنابراین مقدار این معیار برای تمامی مناطق کشور ما، بالاتر از استانداردها و نگران کننده است.
رشد عمودی و افقی لجام گسیخته تهران
وضعیت موجود تولید و انتشار آلودگی در شهر تهران چگونه و به چه دلایلی است؟
آل‌محمد: در فصل‌های سرد که با وارونگی دما مواجهیم (یعنی هوای سرد سنگین پایین و امکان گردش هوا کمتر است)، ظرفیت پالایندگی اتمسفر برای رقیق‌سازی آلاینده‌ها کاهش می‌یابد. در نتیجه بر اثر تعدد و تنوع منابع انتشار ثابت و متحرک، غلظت آلاینده‌ها به ویژه در کلانشهر تهران به شدت افزایش می‌یابد.
تاکید بر حل مسئله آلودگی هوا صرفا در روزهای حساس سال، موجب دور شدن از رویکرد پیشگیرانه، به تعویق افتادن چاره‌جویی ریشه‌ای، تقویت جنبه سیاسی مساله، پنهان‌کاری درباره ابعاد موضوع و بی‌اعتمادی مردم نسبت به مسئولان خواهد شد.
از کل ذرات معلق تولید شده، بخش عمده مربوط به صنایع و سپس کامیون‌ها و اتوبوس‌ها است کلانشهر تهران در چندین دهه اخیر، چندین مرتبه رشد افقی (گسترده) و رشد عمودی (بلندمرتبهسازی) را به شیوه لجام‌گسیخته‌ای تجربه کرده و متاسفانه گسترش طولی محورهای پرترافیک و توسعه بزرگراه‌ها با رویکرد خودرومحور در شهرسازی ما غالب بوده است.
فضاهای سبز درختکاری شده و باغ‌های میان شهری که می‌توانست نقش بی‌بدیل و چشمگیری در کاهش ذرات معلق هوا داشته باشند، با رشد افقی شهر، از هم گسیخته شده و به صورتی پراکنده و نامتصل هستند.
در نتیجه خدمات اکوسیستمی مربوط به ترسیب کربن و جذب سایر آلاینده‌ها، دیگر به خوبی رخ نمی‌دهد. همچنین چیدمان نامناسب ساختمان‌های بلندمرتبه، سبب شده عملکرد اکولوژیکی گردش جریان هوا در تهران به درستی انجام نشود و در نتیجه زدایش و پراکندگی آلودگی‌ها توسط باد روز به روز کاهش یابد.
به صورت خاص در کلانشهر تهران، عمده اکسیدهای گوگرد و بخش قابل توجهی از اکسیدهای نیتروژن ناشی از پالایشگاه تندگویان(در ۱۵ کیلومتری جنوب تهران) است. از کل ذرات معلق تولید شده، بخش عمده مربوط به صنایع و سپس کامیون‌ها و اتوبوس‌ها است. همچنین عبور و مرور کامیون‌ها به منظور تخلیه و بارگیری مصالح مورد نیاز برای فضاهای انسان‌ساخت و پایانه‌های مسافربری جنوب و آرژانتین از دلایل دیگر آلودگی هوای این کلانشهر است.
بدین ترتیب می‌توان گفت عمده تولید مونوکسیدکربن در کلانشهر تهران ناشی از منابع متحرک (وسایل نقلیه در حال تردد) بوده و عمده تولید ترکیبات آلی فرار ناشی از خودروهای سواری، موتورسیکلت‌ها و جایگاه‌های سوخت است. البته توزیع مکانی آلاینده‌ها در تهران بسیار متنوع و در مجموع در مناطق جنوبی و جنوب غربی و مرکزی بیشتر از مناطق شمالی است.
چیدمان نامناسب ساختمان‌های بلندمرتبه، سبب شده عملکرد اکولوژیکی گردش جریان هوا در تهران به درستی انجام نشود و در نتیجه زدایش و پراکندگی آلودگی‌ها توسط باد روز به روز کاهش یابدنقش صنایع در آلودگی هوا در شهرهای بزرگ
تحلیل خود را از وضعیت آلودگی هوا در سایر کلانشهرهای کشور بفرمایید؟
آل‌محمد: در کلانشهر کرج نیز، صنایع در تولید ذرات معلق نقش عمده دارند. به علاوه در این کلانشهر، عمده تولید اکسیدهای گوگرد از نیروگاه و صنایع ناشی می‌شود. تولید اکسیدهای نیتروژن نیز بیشتر از نیروگاه است. چنانچه در کلانشهر قم، صنایعی مانند شن، ماسه، آسفالت، تولید گچ و آهک، ریخته‌گری و آجرپزی و همچنین نیروگاه سیکل ترکیبی، سهمی قریب به کل در تولید ذرات معلق و اکسیدهای گوگرد دارند.
در کلانشهر اصفهان، هم «ذوب آهن» صدرنشین تولید انواع آلاینده‌ها است. در تولید ذرات معلق و اکسیدهای نیتروژن پس از ذوب آهن، کوره‌های آجرپزی، ریخته‌گری‌ها و سپس فولاد مبارکه نقش جدی دارند.
در تولید مواد آلی فرار هم، به ترتیب صنایع شیمیایی و دارویی، شرکت پالایش نفت اصفهان و ذوب آهن اصفهان نقش داشته و در تولید اکسیدهای نیتروژن، پس از ذوب آهن اصفهان، نیروگاه‌های شهید منتظری و اسلام‌آباد نقشی عمده دارند.
در کلانشهر تبریز هم، پالایشگاه، صنایع و پتروشیمی سهمی قریب به کل از تولید اکسیدهای گوگرد را به خودشان اختصاص داده و بیشترین انتشار ذرات معلق در این کلانشهر مربوط به صنایع است. در مورد ترکیبات آلی فرار نیز بیشترین سهم را جایگاه‌های توزیع بنزین دارند.
در شیراز، صنایع دلیل اصلی تولید ذرات معلق و نیروگاه‌ها دلیل اصلی تولید اکسیدهای گوگرد هستند. اما در کلانشهر اراک، اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای نیتروژن و ذرات معلق عمدتا ناشی از پالایشگاه، پتروشیمی و نیروگاه است و در اهواز و مشهد نیز نیروگاه‌ها نقش تقریبا کاملی در تولید اکسیدهای گوگرد دارند.
مهمترین اقدام موفق کشور در زمینه آلودگی هوا، کاهش سرب و گوگرد موجود در بنزین بوده
درباره قوانین و استانداردهای موجود در کشور در زمینه کیفیت هوا چه نکته یا توصیه‌ای دارید؟
آل‌محمد: در اسناد بالادستی از جمله سند چشم‌انداز کشور و برنامه‌های توسعه پنجساله، بر دسترسی عادلانه همگان به آب و هوای پاک تاکید شده است. مهمترین قانون کشور در زمینه جلوگیری از آلودگی هوا، قانون هوای پاک است. از جمله طرح‌ها و آیین‌نامه‌های مرتبط می‌توان به ممنوعیت استقرار صنایع در شعاع ۱۲۰ کیلومتری تهران، ضرورت افزایش سالیانه ظرفیت تولید برق از انرژی‌های تجدیدپذیر، طرح جایگاه‌های عرضه سوخت، اصلاح الگوی مصرف انرژی، ممنوعیت تردد خودروها در محدوده‌های ترافیکی، از رده خارج نمودن خودروهای فرسوده و موتورسیکلت‌های بنزینی و جایگزینی با موتورهای برقی اشاره نمود. از این قبیل برنامه‌ها با هدف کنترل و کاهش آلودگی هوا در کشور کم نبوده، اما در اجرا هیچ‌گاه به نتیجه شایان توجهی نرسیده‌ایم.
مهمترین قانون کشور برای جلوگیری از آلودگی هوا، قانون هوای پاک است. از جمله طرح‌ها و آیین‌نامه‌های مرتبط ، ممنوعیت استقرار صنایع در شعاع ۱۲۰ کیلومتری تهران، ضرورت افزایش سالانه ظرفیت تولید برق از انرژی‌های تجدیدپذیر، طرح جایگاه‌های عرضه سوخت، اصلاح الگوی مصرف انرژی، ممنوعیت تردد خودروها در محدوده‌های ترافیکی، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده و موتورسیکلت‌های بنزینی و جایگزینی با موتورهای برقی استمتاسفانه در سال‌های گذشته در تصویب استانداردهای کیفیت هوای کشور، نه تنها شاهد کاهش مقادیر نیستیم بلکه در آخرین نسخه استانداردهای مصوب، حدود استاندارد کیفیت هوا بالاتر رفته و از این‌رو بهتر است رویکرد تدوین استانداردهای کیفیت هوا در کشور براساس روش پیشنهادی سازمان جهانی بهداشت باشد.
در مجموع مهمترین اقدام موفق کشور ما در زمینه آلودگی هوا، کاهش سرب و گوگرد موجود در بنزین بوده است.
باید توجه داشت در اجرای برنامه‌های مربوط به افزایش کیفیت هوا، نباید میزان آلاینده‌هایی که اکنون غلظت آنها از استاندارد ملی پایین‌تر یا در محدوده مجاز است، افزایش یابد.
برای مثال در زمینه کنترل آلودگی از منابع متحرک هرچه کیفیت سوخت در کشور زیادتر شده و احتراق کاملتری صورت گیرد، در نتیجه مونوکسیدکربن کمتر تولید شده اما اکسیدهای نیتروژن بیشتر تولید شده که خود از پیش‌سازهای تولید ازن تروپوسفری است.
در زمینه منابع متحرک راهکارها در آینده باید به نحوی ارائه و انتخاب شود که عوارض جانبی احتمالی به ویژه افزایش غلظت سایر آلاینده‌ها محدودتر شود.
همچنین اکنون نیاز مبرم داریم به تخصیص کد جریمه به همه دوربین‌های مستقر در تهران و سایر شهرها، تعویض مبدل‌های کاتالیزوری فرسوده و نصب فیلترهای جاذب دوده بسته به نوع وسایل نقلیه، معاینه فنی موتورسیکلت‌ها، از رده خارج کردن تدریجی موتورسیکلت‌های کاربراتوری و وسایل نقلیه فرسوده و همچنین تقویت ظرفیت کمی و کیفیت سیستم حمل و نقل عمومی.
ادامه دارد…
منبع
