صفی الدین اورموی؛ نابغه و صاحب سبک موسیقی ایران

به گزارش ایرنا، صفی الدین اورموی افتخار موسیقی و خوشنویسی ارومیه ای همچنان بی نام و نشان است؛ هنوز این ستاره درخشان برای مردم این دیار ناآشناست و باید دیوارهای این دنیای سکوت و بی خبری و بی تفاوتی بشکند و صفی الدین در ذهن و فکر مردم این دیار و دنیای اسلام برای همیشه جاودانه بماند.

هنوز که هنوز است کمتر کسی به غیر از فرهیختگان و اهالی ادب و موسیقی کسی از سرزمین او این دانشمند را می شناسند؛ او مایه فخر این دیار و مهمتر از آن جهان اسلام است اما بی تفاوتی و سهل انگاری و بی حوصلگی متولیان باعث شده کمتر کسی با این نام پر افتخار دنیای اسلام آشنا شود.

حتی برخی از اهالی عرصه موسیقی نیز به جای شناخت صفی الدین و مطالعه آثار او بیشتر موسیقیدانان غربی را می شناسند و در وادی آنها قدم زده و از آنها می گویند در حالیکه در دیار خودشان گنجینه ای نهفته که تا زمان باقی است، ابهت خود را از دست نخواهد داد.

و اما صفی‌الدین اورموی بلند آوازه موسیقی جهان اسلام دردوران حیات خود آثار ماندگاری به جا گذاشت و نه تنها در موسیقی بلکه سرآمد خوشنویسی هم شد چنانکه در خط و موسیقی شاگردان بی شماری تربیت کرده و نامشان را روانه تاریخ بلند جهان اسلام و آذربایجان کرد.

کتاب‌هایی که به رشته تحریر در آورده زبانزد اهل فن بوده و به عبارتی شاهکار ماندگار او تلقی می‌شوند که دست به دست می‌گردد و هرگز تازگی و طراوات و زیبایی خود را از دست نمی‌دهد؛ گویی این ستاره درخشان جهان اسلام برای قرن‌های متمادی اثر خلق کرده تا زمان زمان است صدای موسیقی‌اش در گوش زمان بپیچد و خطاطیش همچنان چشم‌ها را خیره کند.

صفی الدین، تاثیرات ماندگاری بر هنر موسیقی و خوشنویسی ایران زمین گذاشت او شاگردانی در خط و موسیقی پرورش داد که سرآمد این هنرها شدند و رساله‌های مهمی در زمینه موسیقی نوشت که مورد احترام هنرمندان ایرانی و ممالک اسلامی شد چنانکه «ابن صیقل» ادیب و لغت‌شناس مشهور از او با القابی همچون «الصدر الکبیر، عالم فاضل و علامه» یاد کرده‌ است.

بیشتر مولفان بر این باورند که رساله‌های «شرفیه و ادوار» صفی‌الدین منجر به بروز انقلابی بزرگ در موسیقی در سراسر عالم شده‌ است تا جاییکه «ژوزف یکتابیک» موسیقی‌شناس نامی ترک درباره صفی الدین اورموی چنین می‌نویسد: بزرگ موسیقی‌شناس ترک، صفی‌الدین اورموی نام داشته و به روزگار خلافت مستعصم خلیفه عباسی در نیمه دوم قرن هفتم می‌زیسته و توانست دوره ثابت و لاتغییر سابق را به پایان آورد.

صفی الدین اورموی مولود سرزمین هنر پرور آذربایجان

محقق و پژوهشگر ارومیه‌ای می‌گوید: سرزمین هنرپرور آذربایجان در قرون وسطی مولود ۲ تن از بزرگان علم و هنر و موسیقی جهان اسلام بود؛ «صفی الدین اورموی و عبدالقادر مراغه‌ای» همراه با ابونصر فارابی از طرف جهان ترک در پیشرفت علم و هنر دنیای اسلام نقش اساسی داشتند.

توحید ملک‌زاده افزود: صفی الدین اورموی دانشمند، خطاط، عالم ریاضی و موسیقیدان جهان اسلام در سال ۶۱۳ هجری قمری در ارومیه از ولایات مشاهیرخیز آذربایجان متولد شد و پس از تحصیلات اولیه به بغداد رفت و در آن شهر به تحصیلات تکمیلی پرداخت.

وی ادامه داد: صفی الدین در زمان خلافت مستنصر در دارالعلم مستنصریه در کتابخانه خلیفه به خطاطی مشغول شد و همراه با خطاطی به علم ریاضی و موسیقی نیز پرداخت و مورد توجه خلفای مسلمان قرار گرفت؛ وی بانی سبک جدیدی از نت نویسی ابجد در جهان اسلام است که بعدها ۲ موسیقی شناس مشهور اروپایی، «آر. ارلانژو و سی فرمر» بدون اطلاع یکدیگر توانستند نت اورموی را بر روی رباعی به نت مدرن ترجمه کنند.

این پژوهشگر تاریخ افزود: صفی الدین هنگام فتح بغداد به دست هلاکو در دستگاه او ماندگار شده و به خاطر داشتن هنر موسیقی در دستگاه خان ایلخانی احترام یافت، سپس به ریاست دارالانشاء علاءالدین عطاملک جوینی رسید و آنگاه به تبریز رفت و به دستور شمس الدین محمد جوینی صاحب دیوان پسرش هارون را تعلیم موسیقی داد و رساله «شرفیه» را به نام وی تالیف کرد

ملک زاده ادامه داد: به گفته «فارمر» محقق انگلیسی، همه نویسندگان عرب، فارس و ترک زبانی که پس از صفی الدین آمده‌اند پیرو نظریه او بوده‌اند چنانکه از جمله این دانشمندان می‌توان به «جرجانی، عبدالقادر مراغه‌ای، قطب الدین شیرازی، عبدالرحمن جامی، زینال الدین حسینی، کوکبی بخاری، درویش علی، میرزا بیگ، میرمحسن نوابی و دانشمند و آهنگساز بزرگ قرن بیستم آذربایجان عزیر حاجی بیگوف» اشاره کرد.

محقق ارومیه‌ای افزود: «عزیر حاجی بیگوف» پدر موسیقی آذربایجانی در نوشته‌های خود از نقش ارزنده صفی الدین اورموی در موسیقی ترک به گرمی یاد کرده در حین کار بر روی آثار خود به اهمیت ویژه «کتاب الادوار» در میان انبوه کتاب‌ها اشاره کرده است.

ملک زاده یادآور شد: وی در فقه و ادب و خط و انشا، علوم ریاضی، موسیقی و نواختن عود و آلات دیگر موسیقی سابقه زیادی داشت و از وجودهای استثنایی عهد خود بود و مخصوصا در موسیقی علمی اهمیت و اعتبار فراوانی کسب کرده و همواره به این فن مشهور بوده است او خط منسوب را نیز بسیار نیکو می‌نوشت.

این پژوهشگر با بیان اینکه صفی الدین را مخترع سازی به نام «مغنی» دانسته‌اند و گویند آن ترکیبی از «قانون و نزهه» بوده است، گفت: رساله شرفیه (الرّساله الشرفیّه فی النسب التألیفیّه) یا کتاب الموسیقی»، کتاب «الادوار فی الموسیقی» یکی از اساسی ترین کتاب موسیقی اسلامی است همچنین «فائده فی العلم الموسیقی، کتاب الکافی من الشّافی فی علوم العروض و القوافی» از جمله آثار صفی الدین اورموی است که به زبان عربی هستند.

ملک زاده ادامه داد: صفی الدین اورموی بزرگترین موسیقی دان جهان اسلام در قرن هفتم و هشتم هجری است؛ منظور از جهان اسلام تا پایان خلافت عباسیان به دست هلاکوخان است.

این محقق افزود: وی در بین سالهای ۶۰۸ تا ۶۱۸ هجری قمری در ارومیه متولد و پس از تحصیلات ابتدایی در ارومیه همراه با خانواده عازم بغداد شد؛ در آنجا در مدرسه مستنصریه به آموختن محاضرات، ادبیات عرب، خوشنویسی پرداخت. از همان جوانی در ادبیات و موسیقی و خوشنویسی استاد گردید و اداره کتابخانه بغداد به وی واگذار شد.

ملک زاده افزود: اورموی مخترع نوعی آلت موسیقی به نام «مغنی» است که گویا صدایش همانند صدای چنگ بوده است؛ صفی الدین اورموی همراه با «محمدبن اوزلوغ طرخان فارابی و عبدالقادر مراغه ای»جزو سه موسیقیدان بارز دنیای اسلام بود که با روش علمی و سیستم نت و آکوستیک، موسیقی خاورمیانه را زیباتر کردند. هر سه تن از این موسیقی دانان در کشورهای عربی، ترکیه ، آذربایجان به عنوان واضعان تئوری موسیقی خود شناخته می شوند ولی در زادگاه خود ارومیه تاکنون به درستی از وی یادی نشده است.

شادروان استاد محیط طباطبایی در مورد ایشان می‌گوید: صفی الدین اورموی را می‌توان شخص دوم از موسیقیدان بزرگ ایران و عالم اسلام دانست که نخستین آنان ابونصر فارابی و سومین آنها عبدالقادر مراغه‌ای است.

صفی الدین ارموی نخستین کسی که آهنگ موسیقی را با الفبا نوشت

صفی الدین اورموی نخستین کسی است که به نغمه نگاری نغمات آهنگ یا تصنیف می‌پردازد و در ابتدا دور ایقاعی و نام مقام ذکر و سپس نغمات را با حروف ابجد و زمان هر نغمه را به وسیله اعداد زیر همان نغمه می‌نویسد.

در تاریخ آمده که «صفی الدین اورموی» با نواختن عود در «کاظیم داشی» ارومیه هلاکوخان مغول را به آرامش و خونسردی فرا خوانده است و حتی هنگامی که در اصفهان بوده، یک نوع عود به نام «نزهت» و نوعی سنتور به نام «مُغنی» نیز ساخته است که متاسفانه از چگونگی آنها سندی باقی نمانده است.

اما آنچه که صفی الدین اورموی را به اوج شهرت رساند و باعث ماندگاری وی در تاریخ و هنر آذربایجان شد، استادی «ارزشمند و والامرتبه» او در موسیقی است؛ او اولین کسی است که آهنگ موسیقی را با حروف الفبا و عدد نوشت و به این طریق توانست نغمه‌هایی را که سابقا از راه گوش و سینه به سینه نقل می‌شد، به صورت نت در آورد.

همچنین صفی الدین را موسس مکتب منتظمیه در موسیقی می‌دانند، زیرا به شیوه ای منظم و سیستماتیک گام‌های بالقوه و بالفعل دوران خویش را تشریح می‌کند.

آثار موسیقی صفی الدین عبارتند از «صوت، قول، و نوبه. صوت‌ها» که دو نمونه از آنها در پایان رساله الأدوار آمده‌ است قطعه‌هایی کوتاه هستند، قول‌ها قطعات مفصل‌تری هستند و قطب‌الدین شیرازی در «درة التاج» یک نمونه از قول‌های منسوب به صفی‌الدین را آورده‌ است.

هر قول شامل چند بخش می‌شد که به آن «نوبه» گفته می‌شده‌ است؛ اجرای نوبه در زمان صفی‌الدین طرفدار داشته‌ است و بنا به روایتی صفی‌الدین بیش از ۱۳۰ نوبه ساخته بود.

اورموی در کودکی به بغداد مهاجرت کرد و بیشتر عمرش را در آنجا گذراند. قسمتی از این دوره در زمان خلافت عباسی بود و قسمت دیگرش پس از فتح بغداد توسط هلاکو و تحت سلطه مغولان بود.

صفی‌الدین در بغداد به تربیت شاگردانی در خوشنویسی و موسیقی پرداخت برخی از شاگردان وی در دوره خلافت عباسی عبارتند از: «یاقوت مستعصمی، شمس‌الدین احمد بن یحیی سهروردی» که شاگرد یاقوت مستعصمی نیز بود، علی ستایی «سه‌تایی» که نوازنده نوعی سه‌تار بود «حسن زامر و زیتون» که مشخص نیست در چه زمینه‌ای تخصص داشت و در دوره حکومت هلاکو نیز شاگردان وی عبارت بودند از «بهاءالدین محمد جوینی، شرف‌الدین هارون جوینی، و حسام‌الدین قتلغ بوغا».

عبدالمومن بن یوسف بن فاخر صفی الدین ارموی موسیقیدان برجسته ایران زمین بعد از ۸۰ سال زندگی در سال ۶۹۳ هجری قمری در شهر اصفهان چشم از جهان فرو بست .

به گزارش ایرنا، ۶ بهمن سالروز وفات صفی الدین اورموی در تقویم فرهنگی ایران قید شده و همچنین این روز روز آواها و نواهای ایرانی است.