اسلام یک دین تکلیف‌محور و حق‌محور است

۲۷ رجب سرآغاز تحولی بزرگ در تاریخ بشریت است، در این روز خداوند متعال آخرین فرستاده خود را به سوی مردم فرستاد تا علاوه بر جاری کردن مکارم اخلاق در بین مردم، حقوق انسان‌ها را احیا کند. به همین مناسبت ایکنا گفت‌وگویی با محدثه معینی‌فر، دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) انجام داده است که در ادامه آن را می‌خوانیم.

ایکنا_ چرا بعثت پیامبر(ص) سرآغاز احیای حقوق انسان‌ها و به رسمیت شناختن آن‌ها بود؟

برای پاسخ به این سؤال باید دو جنبه وضعیت عربستان قبل از بعثت و ویژگی خاص اسلام نسبت به شریعت‎‌های گذشته مانند یهودیت و مسیحیت را مورد بررسی داد. منظور از ویژگی خاص اسلام، حق‌مداری و تکلیف‌مداری آن است که بعد از این به آن خواهم پرداخت. پس در ابتدا ما باید به دوران قبل از بعثت پیامبر(ص) بازگردیم و وضعیت عربستان را مورد بررسی قرار دهیم، در آن سال‌ها عربستان به لحاظ مادی و معنوی در شرایط خوبی قرار نداشت. ضمن وجود مشکلات اعتقادی در آن دوران، جنگ‌های بسیاری اتفاق می‌افتاد که مهم‌ترین آن جنگ‌های اوس و خزرج بود که نمونه بارز قومیت‌گرایی در آن دوران است.

زنده به گور کردن دختران، ظلم کردن به آنان و منع آنان از ارث از مهم‌ترین ویژگی آن دوران بوده است. در حوزه طلاق و نکاح باید بگوییم اختیارات تامی برای مردان وجود داشت به‌گونه‌ای که زنان را مورد آزار بسیار قرار می‌دادند؛ آن‌ها را طلاق نمی‌دادند و در عین حال مسکن آنان از خود جدا می‌کردند تا در زندگی آنان نباشند و در عین حال نتوانند با مردان دیگر ازدواج کنند.

نکاح‌های مختلفی در آن دوران وجود داشته است که در اغلب آن‌ها حقوق زنان ضایع می‌شد، مانند نکاح شغار که سرپرستان، مهریه‌های دو دختر را مقابل هم قرار می‌دادند، در واقع آن‌ها را در ازای هم به ازدواج خود در می‌آوردند و در نتیجه، در این نکاح، هرگز مهریه‌ای به زن تعلق نمی‌گرفت؛ اما بعد از بعثت پیامبر(ص) و تشریع احکام نکاح توسط ایشان، مهریه در اختیار خود زن قرار می‌گیرد و کسی نمی‌تواند او را از این حق محروم کند.

علاوه بر این، پیش از اسلام، قربانی کردن برای بت‌ها و پای‌بندی بیش از اندازه اعراب به سنت‌های جاهلی و تفاخری را مشاهده می‌کنیم. همچنین، گرایشات دیگری مانند جن‌پرستی در میان اعراب وجود داشت و برخی اعراب خداوند را دارای فرزند دختر می‌دانستند و پرستش فرشتگان به‌عنوان دختران خداوند را موجب شفاعت تلقی می‌کردند.

ایکنا_ پس از بعثت حضرت محمد(ص) چه تحولی در جامعه ایجاد شد؟

پس از بعثت حضرت رسول(ص) گذر از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی را مشاهده می‌کنیم، در واقع پیامبر(ص) نسخه‌ای از اسلام را عرضه می‌کنند که یک نکته طلایی دارد، نکته طلایی این است اسلام یک دین تکلیف‌محور و حق‌محور است و هر دو آن‌ها را به‌صورت همزمان به مسلمانان عرضه می‌کند. وقتی به نظرات مختلف درباره دین رجوع می‌کنیم، می‌بینیم برخی معتقدند که دین از آدم تا خاتم واحد است و برخی نیز از واژه ادیان استفاده می‌کنند و معتقدند ادیان با یکدیگر متفاوت هستند.

نسخه اسلام، تکلیف‌محور و حق‌محور است، جایگاه هر یک و ارتباط میان این دو را به خوبی برای ما روشن کرده است، این بدان معناست که باید در قبال حق‌هایی که داریم تکالیفی را به عهده بگیریم، این در حالی است که مسیحیت فقط و فقط عرصه عرضه حقوق یا حق‌ها است و در واقع مسیحیت حق‌محور و یهودیت تکلیف‌محور است.

از همین رو، وقتی تورات را ورق می‌زنید، حدود ۶۱۳ حکم را می‌بینید که اغلب شامل نهی از افعال منفی نظیر قتل، سرقت و سایر جرائم است. در ۱۰ فرمان حضرت موسی(ع) نیز این مسئله را مشاهده می‌کنید که آنجا هم به درستی قوم یهود را از انجام برخی امور منع کرده است.

نکته مهمی که باید بگوییم این است وقتی که اسلام بر عرب جاهلی عرضه می‌شود، عرب جاهلی در تاریکی محض بوده و درک درستی از وقایع نداشته است. در وضعیت مادی مناسبی به سر نبرده است و امکانات خاص و شهرنشینی وجود نداشته و از مدینه فاضله، فاصله قابل‌توجهی داشته است؛ بنابراین بعثت حضرت محمد(ص) نوری کامل بر سرزمینی بسیار تاریک است.

با بعثت حضرت محمد(ص) است که بشریت احیا شد که این روند در طول ۱۴۰۰ سال ادامه داشته و دارد، بنابراین حضرت با ساخت جامعه اسلامی، زندگی متفاوت و مدینه فاضله‌ای را ایجاد کردند که در آن همه با هم برادر و برابر بودند و هر آنچه که داشتند با همدیگر تقسیم می‌کردند.

مهم‌ترین نکته تشکیل جامعه اسلامی هم همین است که شاید یک بحث تربیتی مهم را به ما نشان دهد و آن این است که جامعه‌سازی مقدمه انسان‌سازی است، چون انسان در جایی که همه افراد یا غالب افراد که دارای رویه و سبک زندگی اسلامی و درست هستند، می‌تواند مسیر درست را طی کند؛ بنابراین امر به معروف و نهی از منکر یک اصل مهم و اساسی برای حیات فردی و اجتماعی است، چون حیات فردی در گرو حیات اجتماعی است. پس وقتی حیات اجتماعی تحقق پیدا کند حیات فردی هم تحقق می‌یابد.

ایکنا_ آیا پیامبر(ص) حقوقی بر گردن امت دارند؟ چگونه باید این حقوق را رعایت کنیم؟

قطعاً پیامبر(ص) بر گردن امت حق دارند، نکته جالب اینجاست شاید برخی بگویند فعالیت‌های پیامبر(ص) در مکه و مدینه برای مردم آن دوران بوده است و برای آنان کفایت می‌کند و هیچ ارتباطی به ما ندارد؛ اما با بررسی دوران پیامبر(ص) می‌بینیم ایشان یک دوره ۱۳ ساله در مکه هستند که عمده فعالیت‌های حضرت محمد(ص) در حوزه فردسازی بود، چون تک به تک با افراد رو‌به‌رو می‌شدند و آنان را به اسلام دعوت می‌کردند. در دوره مدینه می‌بینیم که حضرت به‌دنبال ایجاد جامعه اسلامی بودند.

در دین اسلام این پرسش مطرح می‌شود که آیا احکام اسلام مخصوص مخاطبان دوره گذشته بوده است یا شامل معدومان؛ یعنی افرادی که در آن دوران نبودند و سپس بر هستی پای می‌گذارند نیز می‌شود؟ نظرات بر این است که شامل معدومان نیز می‌شود که نظر صحیحی است. برای مثال، قانونی ۵ سال قبل از تولد ما تصویب شده و ما در ۱۸ سالگی به سن قانونی رسیدیم؛ بنابراین با گذشت ۲۳ سال از تصویب آن قانون و در صورتی که قانون مؤخر دیگری وجود نداشته باشد که آن را باطل کند، ملزم به رعایت آن قانون خواهیم بود؛ در مورد اسلام نیز همینگونه است هرچه در ابتدا عرضه شده برای ما حجت است و باید بدان عمل کنیم.

ما نمی‌توانیم ادعا کنیم که پیامبر(ص) غل و زنجیرهای جاهلی و تفکرات را صرفاً از پای مردم آن دوران باز کرد؛ چون نبوت در امامت امتداد ادامه یافته و به امام زمان(عج) می‌رسد که با بررسی زندگی ائمه اطهار(ع) درس‌های بسیاری می‌آموزیم.

این امتداد امامت در زمان غیبت امام عصر(عج) به دست فقیهان است. فقیهان دین نیز با همه مظالمی که بر آن رفته است، مانند سوزاندن کتب و شهید کردن علما، مطالب ارزنده‌ای را جمع‌آوری و تلاش کردند تا هدیه ارزشمند و گران سنگ پیامبر(ص) به دست ما برسد؛ بنابراین ما مدیون این عالمان هستیم و باید خود را پاسخگو بدانیم؛ برای اینکه ما فرد مسلمانی باشیم مسqیر زیادی طی شده است؛ بنابراین ما باید خودمان را مدیون پیامبر(ص) و نائبان بر حق ایشان بدانیم.

اما ادای دین ما چگونه خواهد بود؟ قطعاً همه تلاش پیامبر(ص) این بود که عبد خوبی برای خداوند باشیم. اگر ما بخواهیم زحمات ایشان را جبران کنیم، باید خود را به هدف و غایتی برسانیم که پیامبر(ص) ‌دنبالشان بودند و عبد پروردگار باشیم؛ بنابراین باید هر آنچه خداوند برای ما می‌خواهد را بپذیریم و این موضوع نیز از طریق پرستش پروردگار محقق خواهد شد.

مصاحبه از سیده زهرا حسینی‌فلاح

انتهای پیام