تاملی انتقادی درباره دوسالانه هنر سرامیک

بدیهی است که استمرار این دوسالانه و رویدادهایی نظیر آن، در دوره های بعدی جایگاه این هنر را پر رنگ تر و علاقمندان به آن را بیشتر نماید. در کنار جنبه های هنری و فنی، برگزاری مستمر این دوسالانه فرصتی مغتنم خواهد بود تا به واسطه آن متن های متعددی در خصوص آن به رشته تحریر درآمده و محتواهای گوناگونی در رسانه های مختلف تولید و به اشتراک درآید. اتفاقی که در فصل زمستان امسال (دی و بهمن ۱۴۰۳) و در جریان دوازدهمین دوسالانه ملی هنر سرامیک ایران اتفاق افتاد و همنشینی آن با نشست های تخصصی و سخنرانی های اهل فن به غنای آن افزود.

در این میان اما تحلیل ماهیت آثار نهایی راه یافته به این دوسالانه امری مهم است و بررسی تناسب آنها با روح این رویداد، خالی از لطف نخواهد بود. این نوشتار در تلاش است تا این ارتباط و همنشینی را با نگرشی انتقادی مورد ارزیابی قرار دهد. بر همین اساس به نظر می رسد تعارض ماهوی آثار نهایی دوسالانه ملی هنر سرامیک با سرشت این رویداد، مسئله ای مشهود و غیر قابل انکار باشد. موضوعی که چنانچه مورد واکاوی دقیق قرار نگیرد، می تواند منشا برداشت های نادرست و دریافت های نابجا گردد.

بدیهی است برگزاری دوسالانه ملی هنر سرامیک ایران رویدادی است که از رهگذر آن ظرفیت های هنری، فنی و نوآورانه هنر سرامیک ایران و هنرمندان آن معرفی شود. به عبارت دیگر آثار راه یافته به مرحله نهایی این رویداد می بایست بیانگر قابلیت های سرامیست های ایران در استفاده از مصالح مختلف، اجرای توانمند تکنیک های بومی و جهانی، طرح های جدید و نیز شیوه های مختلف کلاسیک و نوین خلق سرامیک باشند. روش هایی که اتفاقا در دنیای امروز از تنوع چشمگیری برخوردار هستند و به اعتبار همین تنوع تاریخی و مدرن، هنر سرامیک توانسته تا جایگاه قابل اعتنایی در هنر دنیا داشته باشد. و بواسطه قدمت کهنش، از نظر مطالعات تاریخ هنر نیز موقعیت مهمی در مطالعات و مکتوبات معتبر دارا باشد. از سوی دیگر نمود این رویداد ملی، خود جلوه ای محسوس از خروجی گروه های سفال و سرامیک دانشگاه های ایران و نیز کارگاه ها و آتلیه خصوصی هنرمندان این رشته را نشان می دهد.

بر همین اساس در دوازدهمین دوسالانه سرامیک ایران نیز انتظار می رفت تا در روند برگزاری ما شاهد تازه های فنی، هنری و تکنیکال سرامیک امروز ایران باشیم، اما در عمل بخش غالب آثار به نمایش گذاشته شده در فرهنگسرای نیاوران (بخش کیوریتورال) و مجموعه فرهنگی آسمان(بخش مسابقه هنر سرامیک)، چندان بازگوی قابلیت های هنر سرامیک ایران نبودند و آثار ارائه شده بیشتر در زمره آثار هنر معاصر و جدید قرار داشتند. آثاری که یا اغلب در قالب هنر چیدمان (Installation Art) بودند و یا با اندکی اغماض می توانستند در قالب هنر مفهومی (Conceptual art) قرار بگیرند و در موارد معدودی هم ویدئو آرت (video art) و هنر تعاملی (Interactive art) در میان آنها دیده می شد.

در این بین اما چندان خبری از تکنیک های مختلف هنر سرامیک در ساخت، فرمهای فیگوراتیو و کاربردی، طیف وسیع لعابها، مصالح مختلف و بکارگیری روش های کهن و نوین نبود. این تعارض مشهود بین آثار و ذات رویداد دوسالانه ملی هنر سرامیک، به گونه ای نقض غرض به نظر می رسد. چراکه شاید در آثار این دوسالانه از قطعات و حجم های سرامیکی هم استفاده شده باشد، ولی قرارگیری آنها در بطن گونه های مذکور هنر جدید مانند چیدمان، مفهومی، تعاملی، ویدئوآرت و… باعث می شود که از منظر تحلیل هنری، دیگر این آثار به مثابه اثر هنر سرامیک به شمار نیایند و این موارد مذکور که صورت غالب آثار دوسالانه را تشکیل داده بودند، در دسته بندی آثار هنر معاصر قرار گیرند. به عبارت دیگر این دوسالانه بیش از آنکه دوسالانه ملی هنر سرامیک ایران باشد، یک رویداد هنر معاصر بود که شرکت کنندگان از مصالح سرامیک هم استفاده کرده بودند.

این مسئله خود یک آسیب پنهان و آشکارا در روند برگزاری این رویداد به شمار می رود که عدم بررسی و تبیین آن می تواند دریافت ها و برداشت های علاقمندان و هنرجویان این حوزه را به مسیرهای اشتباهی بکشاند. یعنی سیطره پیدا کردن نگرشی به سرامیک نوین ایران که از اساس با نقض غرض همراه بوده و به لحاظ مبانی نظری و فلسفه هنر دارای تعارضات مشهود است. همانطور که پیش تر بیان شد می توان در قالب یک اثر هنر معاصر مانند چیدمان از سرامیک هم استفاده کرد، ولی بکار بردن قطعات سرامیکی در بطن یک اثر هنر معاصر، دلیل و الزامی برای تعلق آن اثر به هنر سرامیک نیست. این تعارض در ساختار خیلی از آثار ارائه شده در دوسالانه دوازدهم سرامیک وجود داشت و اگر یک لحظه جای قطعات سرامیکی موجود در چیدمان ها، آثار مفهمومی و تعاملی با مصالح دیگری مانند سنگ، چوب، فلز و… عوض می شد، اتفاق بنیادینی در ماهیت آن آثار نمی افتاد و چیدمان همچنان چیدمان بود و اثر تعاملی همان کارکرد تعاملی را داشت. در این بین تنها ممکن بود برداشت و دریافت های مخاطبان و منتقدین مختصری تغییر کند.

موضوعی که در بسیاری از دوسالانه های معتبر سرامیک دنیا مورد تاکید است و به طور واضح در فراخوان های اعلامی بر آن تاکید دارند و تمرکز بر هنر سرامیک، شیوه ها، مصالح، طراحی، بیان قابلیت ها و توانایی های این هنر و هنرمندان فعال در آن موضوع اصلی است. برای مثال در سایت دوسالانه سرامیک معاصر بیزن ژاپن (۲۰۲۴) این رویداد را فرصتی برای تأیید دوباره بر جایگاه شهر بیزن به عنوان یکی از شهرهای پیشرو در هنر سرامیک ژاپن معرفی می کند و به طور مشخص هدف از این دوسالانه را ترویج میراث هنر سرامیک بیزن، توسعه فنون و تکنیکهای این هنر و فراگیری فرهنگ آشنایی با سرامیک معرفی کرده است.

تا از رهگذر برگزاری این دوسالانه فرصت مطلوبی برای حمایت از هنرمندان مهیا و بستری موثر برای تبادل نظر درباره این هنر بوجود آورد. و یا دوسالانه سرامیک لتونی که یک رویداد مهم در هنر سرامیک معاصر کشورهای منطقه دریای بالتیک است، در فراخوان خود به طور واضح بر سرزندگی کنونی هنر سرامیک تاکید می کند و ارائه تجربیات نو و معرفی قابلیت های گسترده تکنیکی و هنری سرامیک توسط هنرمندان را هدف اصلی رویداد خود معرفی می کند که در سال ۲۰۲۵ به میزبانی موزه مارک روتکو برگزار خواهد شد. نمونه های مشهور دیگری از دوسالانه های سرامیک را می توان معرفی کرد که به همین شکل بر این روند تاکید دارند و در نمایش آثار نیز همین قابلیت ها ملاک گزینش و نمایش آثار آنهاست.

معقوله ای که به نظر می رسد در برگزاری دوازدهمین دوسالانه ملی هنر سرامیک ایران مغفول مانده و تا حدودی این رویداد را از مسیر اصلی خود دور و وارد عرصه کاملا متفاوت ژانرهای هنر معاصر کرد. در حالیکه پیشینه کهن هنر سرامیک در ادوار مختلف ایران همواره مورد تحسین هنرشناسان و علاقمندان قرار داشته و گستردگی تولید سفال و سرامیک در اقصی نقاط ایران بزرگ، خود بستر بی نهایت جذاب برای ارائه، معرفی و بازشناخت آن است و تا در روایتی امروزی در قالب آثار دوسالانه ملی هنر سرامیک ایران به نمایش درآیند.

پژوهشگر صنایع دستی و مدرس دانشگاه