نسیم رویش پایگاه خبری جمعیت رویش های انقلاب اسلامیتحریمهای ضدایرانی به خصوص در زمینه‌های علمی و تکنولوژیک چند دهه است که مهمترین عامل و انگیزه تامین نیازهای کشور از طریق بهره‌گیری از ظرفیت و استعدادهای داخلی بوده است.
از سوی دیگر، تحریم‌ها خود مانند سدی برابر دسترسی کشور به جدیدترین فناوری‌ها در حوزه‌های گوناگون عمل کرده است. همچنین دانشگاه‌های کشور با تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم تحریم‌ها مواجه بوده‌اند.
یکی از اولین آثار تحریم که به ذهن‌ها متبادر می‌شود، دشواری دسترسی به تجهیزات از پزشکی گرفته تا فنی و مهندسی است که فعالان حوزه‌های مرتبط بارها در این باره سخن گفته‌اند. به عنوان مثال و بنا به گفته «شهروز همتی» رئیس انجمن دکترای علوم آزمایشگاهی تشخیص طبی ایران و «سیمین هیرادفر» رئیس انجمن آسیب‌شناسی خراسان رضوی، تحریم‌ها و افزایش قیمت ارز مشکلات زیادی برای آزمایشگاه‌ها ایجاد کرده‌اند. به دلیل تحریم‌ها، واردات کیت‌ها و دستگاه‌های تشخیصی دشوار شده و برخی آزمایش‌ها که پیشتر به راحتی انجام می‌شد، اکنون یا انجام نمی‌شوند یا با تأخیر صورت می‌گیرند. همچنین مشکلات نظارتی بر شرکت‌های تولیدکننده داخلی و افزایش قیمت‌های مداوم کیت‌ها و تجهیزات، فشار مالی زیادی به آزمایشگاه‌ها وارد کرده است. این وضعیت باعث شده که بسیاری از آزمایشگاه‌ها قادر به به‌روزرسانی دستگاه‌ها و تجهیزات خود نباشند.
بر خلاف انتظار، آثار تحریم‌ها تنها محدود به این دست موارد نیست. در این زمینه، «رضا صفری شالی» عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی و «اشکان زارعی» کارشناس معاونت فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی ایستگاه نوآوری دانشگاه صنعتی شریف پاسخگوی پرسش‌های پژوهشگر ایرنا بوده‌اند که شرح آن را در ادامه می‌خوانید.
صفری شالی: تحریم‌ها فعالیت‌های علمی و پژوهشی را به‌ویژه برای استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی محدود می‌سازد. این محدودیت‌ها در زمینه‌هایی مانند فرصت‌های مطالعاتی، استفاده از امکانات و تبادل علمی با دانشگاه‌های جهانی خود را نشان می‌دهند
تبادل دانشجو و فرصت‌های مطالعاتی زیر تیغ تحریم‌ها
صفری شالی درباره محدودیت‌های تحریمی در عرصه پژوهش و تبادل علمی می‌گوید: تحریم‌ها نوعی محدودیت ایجاد می‌کنند که فعالیت‌های علمی و پژوهشی را به‌ویژه برای استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی محدود می‌سازد. این محدودیت‌ها در زمینه‌هایی مانند فرصت‌های مطالعاتی، استفاده از امکانات و تبادل علمی با دانشگاه‌های جهانی خود را نشان می‌دهند. همچنین تحریم‌ها مشکلاتی در تأمین ارز و تعامل اقتصادی با دیگر کشورها ایجاد کرده و نوسانات ارزی باعث چالش‌های اقتصادی برای دانشگاهیان می‌شود. تحریم‌ها امکان تبادل دانشجو را برای کشوری که تحت تحریم قرار دارد، به شدت دشوار می‌سازد. اگر بخواهیم به‌طور تجربی به وضعیت کشور خود اشاره کنیم، باید بگویم که پس از انقلاب، ایران عمدتاً مشمول تحریم‌ها بوده و این تحریم‌ها به تدریج از حوزه‌های مختلف آغاز شده و به شکلی گسترده‌تر درآمده‌اند.
وی می‌افزاید: یادم می‌آید که در دهه‌های ۷۰ و ۸۰، ایران مشمول تحریم‌ها در زمینه دانشگاه‌ها به شکل فعلی نبود و تبادل دانشجویی به راحتی انجام می‌شد. در آن زمان، دانشگاه تهران پذیرای تعداد زیادی دانشجوی خارجی از کشورهای مختلف بود؛ به‌طوری‌که یکی از خوابگاه‌های بزرگ این دانشگاه به نام «ساختمان ۲۳» به طور اختصاصی برای دانشجویان خارجی در نظر گرفته شده بود.
در آن دوران، دانشجویان ایرانی نیز بیشتر در کشورهای اروپایی، آمریکا، کانادا و استرالیا به تحصیل می‌پرداختند یا از فرصت‌های مطالعاتی در این کشورها بهره‌مند می‌شدند. اما امروز، تحریم‌ها مانع بزرگی برای تبادل دانشجو شده است. این تحریم‌ها نه تنها پذیرش دانشجوی خارجی را در دانشگاه‌های ایران محدود کرده، بلکه گسیل دانشجویان ایرانی به خارج از کشور نیز با چالش‌ها و مشکلات زیادی روبرو است.
دور زدن تحریم‌ها برای دستیابی به تجهیزات و نرم‌افزارهای مورد نیاز بی‌دردسر نیست
استاد دانشگاه خوارزمی، به تبعات تحریم‌ها در زمینه فناوری‌های نوین و تجهیزات علمی اشاره می‌کند و بیان می‌دارد: از جمله چالش‌هایی که تحریم‌ها در حوزه‌های علمی به وجود آورده، می‌توان به مباحث جدیدی مانند هوش مصنوعی، اپلیکیشن‌ها و نرم‌افزارهای علمی اشاره کرد. این تحریم‌ها دسترسی به بسیاری از نرم‌افزارهای تخصصی آماری، فنی و مهندسی را برای کشور ما محدود کرده است؛ به‌طوری که در بسیاری از مواقع، دانشجویان مجبورند برای دسترسی به نسخه‌های اصلی این نرم‌افزارها، از شیوه‌های غیررسمی و فیلترشکن استفاده کنند.
این موضوع مشکلاتی را در دقت و صحت نتایج به همراه دارد. به‌عنوان مثال، وقتی که از نرم‌افزار SPSS برای تحلیل داده‌ها استفاده می‌شود، با وجود استفاده از دو نسخه مختلف این نرم‌افزار روی دو کامپیوتر، داده‌های یکسان ممکن است خروجی‌های متفاوتی بدهند. این اختلاف‌ها عمدتاً به دلیل استفاده از نسخه‌های غیررسمی و تغییرات در عملکرد نرم‌افزارهای غیرمجاز است که خود به چالش بزرگی برای فعالیت‌های پژوهشی و علمی تبدیل شده است.
علاوه بر نرم‌افزارها، تحریم‌ها در تأمین تجهیزات آزمایشگاهی برای رشته‌های مختلف فنی و مهندسی، علوم پایه مانند شیمی و فیزیک و حتی رشته‌های پزشکی و دندان‌پزشکی مشکلات زیادی ایجاد کرده است. کمبود مواد اولیه و تجهیزات آزمایشگاهی، مانع از پیشرفت پروژه‌ها و تحقیقات علمی می‌شود و دانشجویان و محققان را با چالش‌های جدی مواجه می‌کند.
تحریم‌های ضدایرانی؛ نمود بی‌عدالتی در سطح جهانی
صفری شالی به یک تجربه تاریخی اشاره کرده و می‌گوید: وقتی که به تاریخ اروپا نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که تا قبل از قرن ۱۸، به‌ویژه تا پیش از انقلاب صنعتی، نظام فئودالیسم حاکم بود. در این نظام طبقاتی و هنگامی که زمینی خرید و فروش می‌شد، کارگران نیز به همراه زمین خرید و فروش می‌شدند؛ یعنی انسان‌ها در پایین‌ترین سطح خود در نظر گرفته می‌شدند.
با شکل‌گیری انقلاب صنعتی، متفکران مختلف در حوزه‌های انسانی و به‌طور خاص در حوزه اجتماعی به نقد حاکمیت و طبقه‌گرایی پرداختند. آن‌ها به نقد بی‌عدالتی و ظلم و اجحاف پرداختند، به‌طوری که امروزه می‌بینیم در اروپا، اگرچه هنوز کامل نیست، این بی‌عدالتی‌ها تا حدودی با نقدهای صورت‌گرفته و شکل‌گیری سیستم‌های سوسیال دموکراسی کاهش یافته است.
زارعی: بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان یا حتی کسب‌وکارهای کوچک مجبور به تغییر هویت خود و انتقال به کشورهای دیگری مانند امارات، قطر یا دیگر کشورهای خلیج‌فارس شده‌اند تا بتوانند محصولات خود را به فروش برسانند و کسب درآمد کنند
با این حال، این بی‌عدالتی‌ها از عرصه‌های درون‌کشوری به عرصه‌های بین‌المللی منتقل شده‌اند. امروز می‌توان گفت که تحریم‌ها که از سوی کشورهای اروپایی و آمریکا اعمال می‌شود، نوعی بی‌عدالتی جهانی است. این تحریم‌ها، با تعریف ما از عدالت که برابری فرصت‌ها را در بر دارد، همخوانی ندارد.
بنابراین، تحریم‌ها به‌عنوان نوعی بی‌عدالتی جهانی مطرح می‌شود. افرادی که شعار حمایت از حقوق بشر و مسائلی از این قبیل را می‌دهند باید به این موضوع بیاندیشند که چرا باید کشورهایی که با اندیشه‌های آن‌ها همراه نیستند، مشمول این‌گونه تحریم‌ها شوند. اگر برخی از این کشورها امروزه در موقعیت‌های قدرت قرار داشتند و نهادهای بین‌المللی در اختیار آنان بود، آیا شرایط تحریم این کشورها را می‌پسندیدند؟
پس باید گفت که این تفکر که همه کشورها باید مانند آن‌ها فکر کنند یا پا جای پای آن‌ها بگذارند، درست نیست بلکه باید به تنوع ایدئولوژی‌ها و رویکردهای مختلف احترام گذاشت و پذیرفت که تحریم‌ها به‌ویژه برای اصحاب علم و فعالیت‌های پژوهشی و علمی نه تنها درست نیست بلکه شایسته هم نیست.
ما شاهد آن هستیم که بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های ایران امروزه در دانشگاه‌های معتبر کشورهای آمریکا، اروپا، کانادا و استرالیا مشغول به فعالیت هستند و در تولیدات علمی با کیفیت بالا، سهم بزرگی دارند. این خود نشان‌دهنده اهمیت و ظرفیت علمی کشورهایی است که تحت تحریم‌ها قرار دارند.
دانشگاه جای تحریم نیست
«اشکان زارعی» دکترای هوش مصنوعی از دانشگاه صنعتی شریف در خصوص چالش‌های تحریم‌های بین‌المللی می‌گوید: اگر بخواهیم در حوزه IT، هوش مصنوعی و سایر فناوری‌های تکنولوژی‌محور موفق باشیم، باید بتوانیم مراودات تجاری آزاد با تمام نقاط جهان داشته باشیم. در حال حاضر، مشکلاتی مانند محدودیت در پرداخت‌ها و قراردادها ناشی از تحریم‌های بین‌المللی وجود دارد که این مساله انجام چنین مراوداتی را دشوار می‌کند.
به گفته زارعی در نتیجه چنین وضعیتی، بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان یا حتی کسب‌وکارهای کوچک مجبور به تغییر هویت خود و انتقال به کشورهای دیگری مانند امارات، قطر یا دیگر کشورهای خلیج‌فارس شده‌اند تا بتوانند محصولات خود را به فروش برسانند و کسب درآمد کنند.
وی می‌افزاید: طبق گزارش‌های رصدخانه مهاجرت، ۹۵ درصد از نخبگان تکنولوژی‌محور کشور قصد دارند مهاجرت کنند. این روند ناشی از تحریم‌ها و محدودیت‌های موجود در این حوزه است.
صفری شالی اما معتقد است که با وجود تمامی محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، جوانان و دانشگاهیان ایرانی با پشتکار و ذوق علمی خود توانسته‌اند دستاوردهای بزرگی را در عرصه بین‌المللی کسب کنند و نام ایران اسلامی را در جهان مطرح سازند. این تحریم‌ها هر چند چالش‌هایی را ایجاد کرده است، اما مانع پیشرفت کامل علمی و پژوهشی کشور نشده است.
با این حال، ما خواهان رفع تحریم‌ها در حوزه‌های مختلف، به‌ویژه در زمینه‌های پژوهشی و علمی برای دانشگاهیان هستیم. چرا که دانشگاهیان افرادی هستند که بیشتر به دنبال صلح جهانی و خیر جمعی برای همه انسان‌ها هستند. بنابراین، تحریم‌ها در حوزه‌های علمی و پژوهشی به نوعی مانعی برای دسترسی به خیر جمعی، گسترش فعالیت‌های علمی، صلح جهانی، و ارتباطات آزاد میان انسان‌ها به شمار می‌رود.در این راستا، پیشنهاد ما این است که مجامع بین‌المللی با نگاهی نو به این مساله بیاندیشند و تحریم‌ها را که در دنیای امروز محدودیت‌هایی برای جوانان و فعالیت‌های علمی ایجاد می‌کند، بردارند.
منبع
