چگونگی تعیین هویت جانباختگان حوادث دسته جمعی/انجام رایگان معاینات متوفیان

پزشکی قانونی سازمانی درگیر با بحران است، اهمیت حضور پزشکی قانونی در صحنه های بحران و حوادث برای مردم و مسئولان مشخص شده است.

ایران کشوری حادثه خیز است که همواره با بلایای طبیعی و یا انسانی مواجه می شود در زمان وقوع بحران ها و حوادث دسته جمعی سازمان ها و نهادهای مختلفی مسئولیت دارند که یکی از کلیدی ترین و اساسی ترین آن ها سازمان پزشکی قانونی کشور است.

هر چند در نخستین روزها پس از وقوع یک حادثه سازمان های مختلفی پای کار می آیند، اما این پزشکی قانونی است که به دلیل وظیفه ذاتی خود در خصوص شناسایی و تعیین هویت قطعی اجساد به جای مانده از حادثه تا پایان و حتی مدت ها پس از وقوع حادثه با تبعات آن مواجه است.

پزشکی قانونی  درحوادث و بحران های سال های اخیر مانند حادثه منا، قطار، حادثه حله، سقوط هواپیما، پلاسکو، متروپل و سیل و … تا مدت ها پس از وقوع پاسخگوی نهادهای مختلف و مردم در مورد اجساد به جای مانده بود به همین دلیل در حوادث دسته جمعی و بحران ها که تلفات زیادی به همراه دارد پزشکی قانونی بیش از دیگر دستگاه ها با موضوع درگیر است.

متوفیان حوادث دسته جمعی معاینه می‌شوند

جانشین مدیریت بحران سازمان پزشکی قانونی گفت: به منظور همدردی و تکریم داغدیدگان حوادث، شناسایی و تعیین هویت قربانیان حوادث دسته جمعی در مراکز پزشکی قانونی به صورت رایگان انجام می‌شود.

رضا حاج منوچهری افزود: بر اساس سیاست های رییس سازمان پزشکی قانونی مبنی بر تکریم ارباب رجوع و ارائه خدمات مناسب به مردم و در جهت کاهش آلام داغدیدگان در حوادث جمعی، قربانیان و متوفیان حوادث دسته جمعی به صورت رایگان معاینه و تعیین هویت می شوند.

وی با تأکید بر اینکه در حوادث دسته جمعی کلیه مراحل معاینه و آزمایشات DNA مربوط به آنان به صورت رایگان ارائه می شود، تصریح کرد: در حوادث دسته جمعی همچون سیل، زلزله که با تعداد بالای تلفات همراه است علاوه بر خانواده و افراد آسیب دیده در این حوادث، کل جامعه نیز متألم و مغموم هستند بنابراین سازمان پزشکی قانونی تلاش می کند با ارائه خدمات رایگان در شناسایی متوفیان سهمی در کاهش آلام اجتماعی ایفا کند.

بر اساس سیاست های رییس سازمان پزشکی قانونی مبنی بر تکریم ارباب رجوع و ارائه خدمات مناسب به مردم و در جهت کاهش آلام داغدیدگان در حوادث جمعی، قربانیان و متوفیان حوادث دسته جمعی به صورت رایگان معاینه و تعیین هویت می شوند.

 حاج منوچهری با اشاره به تلاش همکاران پزشکی قانونی در ارائه خدمات مناسب به مراجعین خاطرنشان کرد: در هنگام بروز حوادث دسته جمعی، سازمان پزشکی قانونی کشور به پشتوانه حضور همکاران متعهد و تلاشگر، کار شناسایی و تعیین هویت پیکرها را با نهایت دقت و در کوتاهترین زمان ممکن انجام می دهد و تیم های بحران در ساعات اولیه پس از وقوع حادثه برای ساماندهی و شناسایی به موقع اجساد در محل وقوع حادثه حضور می یابند.

جانشین مدیریت بحران سازمان پزشکی قانونی همچنین به عملکرد موفق پزشکی قانونی در حوادث دسته جمعی سال های اخیر اشاره کرد و افزود: در این حوادث تیم های تخصصی سازمان به صورت شبانه روزی و با به کارگیری کلیه امکانات کار تعیین هویت را به انجام رساندند همچنان‌که در حوادثی همچون منا، قطار سمنان، پلاسکو، کشتی سانچی و … بدون اتلاف وقت و در نهایت دقت، پیکرهای عزیزان درگذشته را شناسایی و تعیین هویت کردند.

بخش تشریح و بررسی صحنه جرم پزشکی قانونی

یکی از بخش های خدماتی سازمان پزشکی قانونی کشور، ‌ بخش تشریح و بررسی صحنه جرم است که هرچند حدود ۴ درصد فعالیت های این سازمان را در برمی گیرد، اما از تخصیصی ترین بخش های سازمان به شمار می رود. در بسیاری موارد به ویژه در مرگ های غیرطبیعی یعنی مرگ براثر حوادث، قتل، مرگ های ناگهانی و … صدور جواز دفن و گواهی فوت به عهده پزشکی قانونی است، یعنی کارشناسان پزشکی قانونی باید با معاینه جسد دلایل مرگ فرد را مشخص کنند تا حق و حقوقی از متوفی ضایع نشود.

آزمایشگاه های پزشکی قانونی

اداره کل امور آزمایشگاهی برای خدمت رسانی سریع و دقیق به مراجعان در تلاش است با استفاده از دانش روز، تجهیزات آزمایشگاهی و منابع علمی و انسانی به جایگاه مطلوبتری نایل شود؛ به همین منظور واحد تجهیزات و فن آوری‌های نوین تقویت و واحد کنترل کیفی در این معاونت راه اندازی شد و برای رسیدن به اهداف، کارکنان متخصص این حوزه بر آنند دایم با بررسی‌ها و مطالعات علمی و کارشناسی و با نگاه به مراکز پزشکی قانونی کشورهای پیشرفته، به دانش و علوم روز دسترسی یابند و پس از بررسی و تطابق روش‌ها با قوانین موجود، آن تجربیات را در کشور بومی کنند.

واحد تجهیزات آزمایشگاهی و فن آوری‌های نوین پزشکی قانونی، با پیشرفت روز افزون علوم و متعاقب آن ظهور ابزار و تجهیزات آزمایشگاهی، نیاز به شناسایی و بررسی این تجهیزات بیش از پیش احساس می‌شود بنابراین کارشناسان این واحد با بررسی دایم و همکاری با شرکت‌های تولیدی و وارد کننده همواره توانسته موفق عمل کنند.

محور خدماتی آزمایشگاهی پزشکی قانونی شامل انجام امور آزمایشگاهی و پاراکلنیکی در پاسخ به استعلامات مراجع قضایی و انتظامی و نیز خدمات مشاوره‌ای آزمایشگاهی به منظور مساعدت به جریان دادرسی قضایی و جلوگیری از اطاله دادرسی است.

آزمایشگاه‌های تخصصی سازمان پزشکی قانونی کشور

به طور کلی آزمایشگاه‌های سازمان پزشکی قانونی کشور را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:آزمایشگاه آسیب شناسی (پاتولوژی)، سم شناسی، سرولوژی، آزمایشگاه ژنتیک (DNA).

آزمایشگاه آسیب شناسی: آسیب شناسی، یکی از علوم رشته پزشکی است و وظیفه پزشکانی که در این رشته تربیت می‌شوند، مشخص کردن علل آسیب وارده به تک تک سلول‌ها یا بافت‌ها و یا مشخص کردن آسیب‌های وارده به کل بدن است.

آسیب شناسی دارای ۲ شاخه است، آسیب‌شناسی آناتومیکال (تشریحی) و آسیب شناسی کلینیکال(بالینی).

آسیب شناسی تشریحی با اعضا و اندام بدن سروکار دارد و هرگاه به هر دلیلی آسیبی به بدن وارد شود با مطالعه میکروسکوپی، می‌توان علل آسیب به بدن را مشخص کرد، به طور مثال اگر یک خون‌ریزی در حنجره متوفی رخ داده باشد آسیب شناسی می‌تواند بگوید که این خونریزی قبل از مرگ اتفاق افتاده یا بعد از مرگ بوده است.

به وسیله آسیب‌شناسی تشریحی حتی می‌توان زمان آسیب را نیز مشخص کرد به طور مثال از روی تغییراتی که در سلول اتفاق می‌افتد، می‌توانیم بگوییم که این سلول در چه ساعتی یا چند ساعت قبل دچار حادثه شده‌است.

از آنجا که آزمایشگاه آسیب‌شناسی سازمان پزشکی قانونی کشور در ارتباط تنگاتنگ موضوعی و کاری با تالار تشریح است، در حقیقت باید گفت، از ابتدای شروع به کار پزشکی قانونی و انجام کالبدگشایی‌های اولیه، چه آنان که در بیمارستان انجام می‌شد و چه آنهایی که با مرکزیت یافتن پزشکی قانونی به انجام می‌رسید، آزمایش‌ها و مطالعات آسیب‌شناسی نیز آغاز شده‌است.

به وسیله آسیب‌شناسی تشریحی حتی می‌توان زمان آسیب را نیز مشخص کرد به طور مثال از روی تغییراتی که در سلول اتفاق می‌افتد، می‌توانیم بگوییم که این سلول در چه ساعتی یا چند ساعت قبل دچار حادثه شده‌است.
البته افتتاح رسمی آزمایشگاه آسیب‌شناسی به ۳ دهه قبل باز می‌گردد و از آن زمان تاکنون آزمایشگاه آسیب شناسی سازمان منشا اثرات مهمی در زمینه مطالعات آسیب شناسی و پاسخ به پرونده های مربوط به پزشکی قانونی بوده‌است.

آزمایشگاه سم شناسی:
به دنبال تاَسیس اداره کل پزشکی قانونی در دهه بیست، پزشکی قانونی فاقد فضای خاص آزمایشگاهی بود و در صورت نیاز به انجام آزمایش های خاص سم‌شناسی این مهم توسط استادان برجسته پزشکی و داروسازی آن زمان انجام می‌شد.

رفته ‌رفته با گسترش ابعاد فیزیکی پزشکی قانونی، آزمایشگاه سم شناسی نیز با امکانات اولیه برای خود فضایی به دست آورد و آزمایش‌های مربوط در مرکز پزشکی قانونی انجام شد.

در حال حاضر آزمایشگاه سم شناسی سازمان پزشکی قانونی کشور با گذشت بیش از نیم قرن از عمر خود با دستگاه‌های مجهز روز دنیا تجهیز شده و تمام مراحل یک آزمایش سم‌شناسی کامل از قبیل استخراج، تشخیص دارو، سموم دفع آفات نباتی، مواد مخدر، سموم فلزی و سموم گازی را انجام می‌دهد.

آزمایشگاه سرولوژی:
قدمت آزمایشگاه سرولوژی به سال‌های ۱۳۲۰ برمی‌گردد که با استفاده از تجارب و تکنیک‌های رایج در آن زمان صورت می‌گرفت و به تدریج با گسترش و توسعه امکانات و فناوری‌ها، فعالیت‌های این آزمایشگاه نیز هر چه بیشتر جنبه تخصصی به خود گرفت.

درحال حاضر با استفاده از تجارب کارشناسان زبده در این بخش، آزمایش‌های مربوط به تجسس و تعیین بنیان خون، گروه‌های خونی، تعیین گروه‌های فرعی خون، تعیین گروه‌های خونی از روی نمونه‌های لکه و مو، آزمایش بارداری، بررسی انساب با استفاده از گروه‌های فرعی خون (ابوت(پدری)، بنوت(فرزندی) و…)، تطابق مو، آزمایش خون در ادرار در حوادث و ضربه به کلیه‌ها، بررسی موارد تجاوزات جنسی و بسیاری از آزمایش‌های موردی دیگر انجام می‌شود.

با توجه به گستردگی آزمایش‌ها هر یک از آزمایش‌های فوق می‌تواند بر روی مراجعین زنده و یا بر روی اجساد انجام شود.

نمونه‌های غیر بیولوژیک که تحویل این بخش می‌شود، می‌تواند به کوچکی فیلترهای سیگار برای بررسی بزاق و تعیین گروه خونی باشد و یا به بزرگی سپرهای اتومبیل که در حوادث رانندگی آغشته به خون شده باشد و برای بررسی به این بخش ارسال می‌شود.

اصولا برداشت و ارسال نمونه به این بخش خود محتاج به آموزش دوره خاصی است که بتوان از اندک نمونه‌های منحصر به فرد به جا مانده از صحنه‌های جرم و جنایت بهترین نتیجه را به دست آورد.

اصول انجام این روش با استفاده از روش‌های immuno assay صورت می‌گیرد. درصورت مشاهده نتایج مشکوک و یا مثبت بدیهی است که آزمایش در زمان مناسب‌تری تکرار می‌شود.

بخش دیگری از مراجعان سرپایی این بخش مربوط به انجام آزمایش VDRL یا RPR به منظور پیشگیری از بیماری‌های مقاربتی است؛ که برای متقاضیان استخدام در دوایر دولتی و همچنین زوج‌های متقاضی پذیرش فرزند در خواست می‌شود که این درخواست‌ها با هماهنگی آزمایشگاه سم‌شناسی که عهده دار آزمایشگاه الکل و مواد مخدر برای آنان است در حداقل زمان ممکن انجام شده و نتیجه نهایی اعلام می‌شود.

سایر آزمایش‌ها بر روی نمونه‌های غیر بیولوژیک خون، ادرار، مو، ترشحات واژن و انواع نمونه‌های غیر بیولوژیک صورت می‌گیرد. با مطالعه و بررسی‌های به عمل آمده روی پرونده‌های مورد آزمایش در این بخش باید اذعان کرد که نتیجه هر یک از آزمایش‌ها به تنهایی بسیار مهم و سرنوشت ساز است و در نظر نهایی قضات پرونده‌ها بسیار مهم و مداخله‌گر است.

آزمایشگاه DNA:
آزمایشگاه DNA سازمان پزشکی قانونی کشور در بهمن سال ۱۳۷۴ شروع به کار کرد و به عنوان نخستین مرکز پیشرفته تعیین هویت و کشف جرم با استفاده از DNA typing در ایران شروع به کار کرده است.

کاربردهای این روش در پزشکی قانونی شامل بررسی خویشاوندی (اثبات ابوت، بنوت، مادری، خواهری و برادری) تعیین هویت دقیق مجرم از روی مواد و آثار به جا مانده در صحنه جرم شامل تمام مایعات بیولوژیک (خون، ادرار، بزاق، ترشحات، منی و…) و نیز کلیه بافت‌ها شامل پوست، مو، استخوان، غضروف و دندان است. تعیین فرد یا افراد متجاوز به عنف، تعیین هویت اجساد در مواردی که جسد متلاشی شده باشد از دیگر وظایف این آزمایشگاه است.

بخش عمده‌ای از فعالیت‌های این بخش ادامه آزمایش‌های تاییدی انجام شده در بخش سرولوژی است.

موفقیت آزمایشگاه DNA بستگی زیادی به تعداد نمونه‌های ارسالی و حفظ نمونه از آلودگی‌های میکروبی و عواملی نظیر گرد و خاک و چربی دارد. حساسیت روش‌های تجزیه DNA به ویژه آن‌ها که بر پایه PCR انجام می‌شوند و با استفاده از تکنیک‌های DNA می‌توان بسیاری از مبهمات و معضلات پرونده‌ها را حل کرد.

از نقطه نظر تکنیکی در حال حاضر برای DNA typing یازده سایت مورد بررسی قرار می‌گیرد و نتایج حاصل با تقریب ۹۹/۹۹% بیان می‌شود و لذا در مواردی که ابوت فرد تایید نمی‌شود یا در حقیقت تجانسی بین سایت‌های مورد بررسی افراد مشاهده نمی شود، چنین نتیجه‌ای کاملا قاطع است.