نسیم رویش پایگاه خبری جمعیت رویش های انقلاب اسلامیمنطقه بلوچستان و سواحل مکران در دوران قاجار با چالش‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بسیاری روبرو بود که مانع از رشد و توسعه این منطقه شد. مشکلاتی چون حضور بیگانگان، شورش‌ها، فقر، بیکاری، قاچاق و مهاجرت شرایط زندگی را برای مردم این مناطق دشوار کرده بود. با وجود موقعیت راهبردی و ژئوپولیتیکی ویژه‌ای که این منطقه داشت از جمله موقعیت ترانزیتی، منابع آبی و منابع نفت و گاز به نظر می‌رسد که این ظرفیت‌ها به طور مؤثری در جهت پیشرفت اقتصادی و اجتماعی منطقه و کشور مورد بهره‌برداری قرار نگرفت.
دولت‌های مختلف ایران، به‌ویژه در دوران قاجار، از این ظرفیت‌ها غفلت کرده و نتوانستند شرایط مناسب اقتصادی و صنعتی را در سواحل مکران و بلوچستان فراهم کنند. اقتصاد محلی بیشتر به مشاغل سنتی نظیر ماهیگیری، لنج‌سازی، صنایع دستی و خدمات وابسته بوده است و این امر باعث شده این منطقه از نظر اقتصادی از سایر نقاط کشور عقب بیفتد. در این راستا «ابراهیم تازیکی» و همکارانش در مقاله‌ای با عنوان «بررسی مسائل اقتصادی و توسعه‌نیافتگی بلوچستان و سواحل مکران در عصر قاجار» به بررسی علل عقب‌ماندگی سواحل مکران و بلوچستان از جنبه‌های سیاسی، اجتماعی و محیطی پرداخته‌اند. در ادامه گزیده‌ای از این مقاله علمی را می‌خوانیم؛
هشت عامل داخلی توسعه‌نیافتگی بلوچستان و سواحل مکران در دوران قاجار
۱- شرایط طبیعی و دوری از مرکز
توسعه‌نیافتگی بلوچستان و سواحل مکران در دوران قاجار به‌دلیل عوامل داخلی و خارجی بود. شرایط طبیعی مانند کوهستانی و خشک بودن اراضی، خشکسالی و کم‌بارشی، کشاورزی را در این منطقه دشوار کرده بود. همچنین، بی‌توجهی دولت به بهبود زیرساخت‌ها، آبیاری و نگهداری قنات‌ها باعث کاهش بهره‌وری شد. دوری این منطقه از مرکز حکومت و فاصله ۱۸۰۰ کیلومتری آن از تهران نیز مانع توسعه تجاری و اقتصادی شد. در مجموع، مشکلات طبیعی و بی‌توجهی دولت به مسائل زیربنایی از علل اصلی عدم توسعه بلوچستان و سواحل مکران در آن دوران بودند.
۲- وضعیت رعایای روستایی
در دوران قاجار، کشاورزی فعالیت اصلی اقتصادی در مناطق روستایی بود و رعایای روستایی جزء طبقات ستمدیده جامعه به شمار می‌رفتند. این گروه‌ها به سه دسته مالکین، کارگزاران و رعایای زحمتکش تقسیم می‌شدند. در بیشتر مناطق ایران، زمین به طور رسمی خرید و فروش نمی‌شد، اما در عمل، زمین و کارگران بر آن وابسته بودند. در بلوچستان و کرمان، رعایا و کارگران به همراه خانواده‌شان به عنوان بخشی از زمین خرید و فروش می‌شدند و در برخی مناطق شاهد بردگی در کشاورزی بودند.
گزارش‌ها نشان می‌دهند مردم بلوچ در وضعیت فقر شدید و عقب‌مانده‌ای زندگی می‌کردند. در بسیاری از مناطق، مأموران دولتی بخشی از محصول کشاورزان را تصرف می‌کردند و رعایا تحت ظلم و ستم مالیاتی قرار می‌گرفتند. این وضعیت نشان‌دهنده سقوط اقتصادی و اجتماعی در جنوب ایران در دوره قاجار بود.
۳- فساد و خودکامگی در حکومت قاجار
در دوران قاجار، خودکامگی پادشاهان و بی‌توجهی به اصول اقتصادی یکی از دلایل اصلی ضعف و رکود اقتصادی کشور بود. قدرت پادشاهان نامحدود و دلبخواهی بود و این استبداد مانع از توسعه اقتصادی و اجتماعی می‌شد. فساد سیستماتیک در دولت قاجار نیز یکی از ویژگی‌های برجسته آن دوره بود؛ مقامات دولتی و گمرکی رشوه دریافت می‌کردند و امتیازات اقتصادی در ازای پرداخت رشوه به افراد خاص اعطا می‌شد. این فساد و ناکارآمدی نظام اداری، باعث تضعیف اقتصاد داخلی و کاهش نظارت بر واردات و صادرات شد و کنترل کشور بر امور اقتصادی را از دست داد. این شرایط مانع از پیشرفت مؤثر ایران در زمینه اقتصادی و اجتماعی شد و وابستگی کشور به نیروهای خارجی را افزایش داد.
۴- خلا قدرت و طغیان سرداران در بلوچستان دوران قاجار
در دوران قاجار، بلوچستان تحت تسلط سرداران محلی و عشایر قدرتمند بود. این سرداران که به نام خوانین شناخته می‌شدند، قدرت زیادی در منطقه داشتند و مالیاتی به نام «خراج» از عشایر دریافت می‌کردند. بی‌توجهی دولت به منطقه و نبود وسایل ارتباطی باعث شد این سرداران از گسترش نفوذ دولت جلوگیری کنند. در دوران قاجار، خلا قدرت به حدی بود که سرداران محلی خودمختار عمل می‌کردند و دولت مرکزی را به چالش می‌کشیدند. در دوره ناصری، تلاش‌هایی برای برقراری نظم انجام شد، اما مشکلات اقتصادی و نبود زیرساخت‌ها همچنان باقی ماند و دولت قاجار مجبور بود با سرداران محلی توافقاتی برای اداره منطقه انجام دهد.
۵- خرید و فروش برده در سواحل خلیج فارس در قرن ۱۹م
در قرن ۱۹م، خرید و فروش برده در سواحل خلیج فارس، به‌ویژه در بوشهر و مسقط، رواج داشت. علاوه بر این، در مناطقی مانند سیستان، کردستان، خراسان و کرمان نیز برده فروشی انجام می‌شد. در نیمه اول سده ۱۹م، حدود ۱۰ تا ۲۰ هزار برده آفریقایی وارد خلیج فارس شدند و مرکز اصلی تجارت برده مسقط بود. در سال ۱۸۴۲م، حدود هزار و هشتاد برده در بوشهر و بنادر ایران بودند که بیشتر آنها به محمره (نام آن روز خرمشهر) و بصره منتقل می‌شدند. قیمت برده‌ها بسته به جنسیت متفاوت بود؛ برده مرد بین ۴۰ تا ۵۰ تومان و برده زن بین ۲۰ تا ۴۰ تومان قیمت داشت. باوجود قراردادهای انگلیسی‌ها با سلطان مسقط برای جلوگیری از این تجارت، خرید و فروش برده تا قرن ۱۹م ادامه داشت.
۶- واردات و صادرات در دوره قاجار
در دوران قاجار، منطقه جنوب شرق ایران نقش مهمی در تجارت دریایی داشت و صادرات عمده آن شامل نیشکر و محصولات کشاورزی بود. واردات عمدتاً منسوجات اروپایی و کالاهای مصرفی بود که باعث آسیب به صنایع داخلی مانند نساجی شد. معاهدات تجاری با روسیه و انگلیس، ایران را وابسته به اقتصاد جهانی کرد و واردات بی‌رویه کالاهای خارجی را تسهیل نمود. تجار ایرانی با مشکلاتی همچون عوارض گمرکی بیشتر و رقابت نابرابر با تجار خارجی مواجه بودند که به تضعیف صنایع داخلی و فساد در سیستم گمرکی منجر شد.
۷- مالیات ستانی در دوره قاجار
در دوران قاجار، درآمد دولت از مالیات‌های کشاورزی تأمین می‌شد که به صورت نقدی و جنسی از مردم گرفته می‌شد. نظام مالیاتی در مناطق مختلف متفاوت بود و بسیاری از سرداران محلی از پرداخت مالیات معاف بودند. در بلوچستان، مالیات‌ها بیشتر از شتران و زمین‌های خالصه سلطنتی دریافت می‌شد. سیستم مالیاتی فشار زیادی بر مردم وارد می‌کرد و مالیات‌های اضافی به شدت افزایش یافته بود که باعث نارضایتی و مهاجرت‌های اجباری شد. این وضعیت موجب تضعیف نفوذ دولت و ادامه خلا قدرت در بلوچستان و سواحل مکران شد.
۸- فقدان اقتدار دولت مشروطه
پس از انقلاب مشروطه، مناطق کرمان، مکران و بلوچستان با مشکلات سیاسی و اجتماعی روبه‌رو شدند. پس از به توپ بسته شدن مجلس، این مناطق دچار هرج و مرج و بی‌ثباتی شدند و بسیاری از مردم به دلیل ظلم حکام و مأموران مالیاتی به کشورهای همسایه مانند عمان و بصره مهاجرت کردند. علی‌رغم تلاش‌های دولت مشروطه برای اصلاح وضعیت، مالیات‌ها کاهش نیافت زیرا نمایندگان مجلس از نهاد مالکیت زمین دفاع می‌کردند. همچنین، نبود حکومت مرکزی و اختلال در اداره امور، شرایط بد اقتصادی و اجتماعی در این مناطق را تشدید کرد.
عوامل خارجی توسعه‌نیافتگی بلوچستان و سواحل مکران در دوران قاجار
۱-ادغام اقتصاد ایران در اقتصاد جهانی
قراردادهای سیاسی ایران با قدرت‌های خارجی مانند فرانسه، روسیه و انگلستان در قرن نوزدهم به‌ویژه پس از جنگ‌های ایران و روس، باعث ادغام ایران در اقتصاد جهانی شد. هدف انگلستان از این ادغام، به‌دست آوردن بازار فروش کالاهای مصرفی و تأمین مواد اولیه از ایران بود. این روند به وابستگی اقتصادی ایران به قدرت‌های استعماری، رشد تجارت خارجی، واردات مصنوعات غربی، و تسلط خارجی‌ها بر مؤسسات اقتصادی و بازارها منجر شد. به‌ویژه در بلوچستان، وضعیت اقتصادی بحرانی‌تر از سایر مناطق ایران بود، با صادرات مواد اولیه مانند تریاک، کتیرا، پسته و فرش به خارج از کشور.
۲-حضور و مداخله نظامیان انگلیس در جنوب شرق ایران
حضور مستشاران انگلیسی در سواحل مکران و بلوچستان تأثیر زیادی بر اوضاع اجتماعی و سیاسی این منطقه داشت. نزدیکی این منطقه به شبه قاره هند و وجود سواحل مناسب برای لنگرگاه‌های تجاری، توجه بریتانیا را جلب کرده بود. انگلیس با بهانه‌های مختلف، از جمله حفاظت از خطوط تلگرافی، روابط خود را با ایلات بلوچ برقرار کرده و تلاش می‌کرد خوانین محلی را دست‌نشانده خود سازد. این مداخلات موجب تسلیح و قدرتمند شدن بلوچ‌ها شد. همچنین، در ۱۸۷۲م، بخشی از سیستان و بلوچستان از خاک ایران جدا شد تا از نفوذ روس‌ها در منطقه جلوگیری شود. در نتیجه این تحولات، دولت انگلیس نفوذ گسترده‌ای در امور داخلی بلوچستان پیدا کرد و اختلافات زیادی با مقامات ایرانی و محلی به وجود آمد.
نتیجه‌گیری
وضعیت اقتصادی ایران در دوران قاجار به دلیل استبداد سیاسی، فساد، سیاست‌های ناکارآمد اقتصادی و تأثیرات منفی اقتصاد جهانی دچار درماندگی و رکود شد. در بلوچستان و سواحل مکران، ضعف دولت، خلا قدرت، ناامنی، فساد مقامات و مشکلات زیربنایی همچون خشکسالی و عدم توجه به کشاورزی و دامداری، مانع از توسعه اقتصادی این مناطق شد. علاوه بر این، مداخلات استعماری انگلیس و روسیه و وابستگی به اقتصاد جهانی، باعث واردات کالاهای ارزان و صادرات مواد خام شد که بر توسعه‌نیافتگی ایران در دوران قاجار افزود.
پی‌نوشت
۱- ابراهیم تازیکی و همکاران، بررسی مسائل اقتصادی و توسعه‌نیافتگی بلوچستان و سواحل مکران در عصر قاجار، مجله تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، ۱۴۰۳.
منبع
