آموزه اصلی و مشترک ادعیه رمضانی اوج روح توحید است

موضوع مهم و انسانی نیایش، دعا و آمادگی معنوی و همچنین بهره‌مندی بهتر از فضای روحانی ماه مبارک رمضان؛‌ ماه نزول قرآن، نیازمند ملزوماتی روحی است. ملزوماتی که متوجه ساخت انسانی بهتر از پیشِ خویش است و انسان را به سویی الهی فرا می‌خواند. فراخوانی که او را از موقعیتی فرشی به مکانی عرشی می‌رساند. انسان از آن زمان که کودکی خُرد در آغوش مادر،‌ دست در دست پدر؛ هم‌سفره کلام تربیتی بزرگان می‌شود، ابتدا واژه «دعا» و پس از آن سازِ کوکش وقتی، هم‌آغوش «التماس» می‌شود برایش مفهومی آشنا و در عین حال متعالی جلوه می‌نماید. این کودکی به نوجوانی و سپس جوانی می‌رسد و تجربه درک مفهوم «التماس دعا» برای او مفهوم‌تر از پیش می‌شود. گویی سفره دعا گسترده‌ترین «خوان رحمت الهی» برای بندگان اوست. پناهی برای خلوت با حضرت حق و راهی برای گفت‌وگو و ابراز نیاز به درگاه بی‌نیازش. همه و همه گام‌هایی است که انسان برای نیایش به سوی نور آماده آن می‌شود. 

حالا ما، بندگان درگاه رحمتش در میانه ماه مبارک رمضان و مهمانی حضرتش ایستاده‌ایم و در این ایستادگی می‌کوشیم که با جانی جلا یافته‌تر از پیش، به «شب‌های قدر» راه یابیم. در حقیقت ما رهسپاران اکنون خویش و در پی رهایی از زندان نفس، دست به دامان «قدر» او می‌شویم. ما همه در طلب «قدر» و هر کس به بضاعت و توان روح خود، برای قدر یافتن در قدرِ مبارک می‌کوشیم.

مناجات انسان را به چه سمتی هدایت می‌کند، ارزش دعا در روایات چیست، از خدا چه بخواهیم و…. پرسش‌هایی است که پاسخ آن نزدِ محترم علی صدرایی خویی، پژوهشگر، محقق و کتاب‌شناس کوشای روزگار ما سیراب شد. از صدرایی خویی که افتخاری شاگردی اساتید نامی چون؛ آیت‌الله حسن زاده آملی، آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله وحیدخراسانی و … را داشته است، ۳۵ عنوان کتاب در ۵۸ جلد، صدها عنوان رساله و مقاله پژوهشی، معرفی بیش از ۸۰۰ نسخه خطیِ ترجمه فارسی قرآن کریم و بیش از 1800 نسخه خطی فارسی و عربی در موضوعات مختلف و شرح‌ حال 1300 دانشمند و عالم شیعی و کتاب‌شناسی در موضوعات مختلف و… به عنوان اثر علمی ثبت شده است. 

• بخش نخست گفت‌وگوی ایکنا با این محقق دینی را با هم می‌خوانیم:

ایکنا _ در آغاز بحث لطفا درباره مفهوم دعا و همچنین نگاه قرآن به دعا برایمان بگویید.

دعا یکی از آموزه‌های مهم دینی و شیعی است و از چند بُعد مورد توجه است؛ یکی از این وجوهِ توجه از جانب قرآن کریم به ما رسیده است. در آیات متعدد قرآن،‌ پروردگار مؤمنان و متدین را به دعا دعوت می‌کند، آیه 60 سوره مبارکه غافر که به فراوانی شنیده‌ایم، با خطاب عام می‌فرماید: «وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ؛مرا بخوانید تا (دعاى) شما را اجابت کنم.» این آیه انسان‌هایی که در زندگی معنوی و مادی دچار مشکلات و مسائلی می‌شوند را به دعا دعوت می‌کند؛‌ البته باید گفت انسان به هر روی باید رشد کند و ممکن است مشکل خاصی متوجه او نباشد؛ همه ما به لحاظ روحی به مقوله رشد و تعالی نیازمند هستیم و به آن فکر می‌کنیم. حضرت امیرالمؤمنین (ع) در این باره فرمود: «هر كه دو روزش يكسان باشد مغبون گشته و هر كه قصدش از تلاش؛ دنيا باشد هنگام جدا شدن از آن حسرتش شديد شود و هر كه فردايش زيان‌بارتر از امروزش باشد بی‌بهره مانده است». این فرموده یعنی امروز ما در مقام مقایسه با دیروزمان باید رشد کرده باشد. بنابراین قرآن کریم توصیه می‌کند که مرا بخوانید تا شما را استجابت کنم.

در آیه 77 سوره مبارکه فرقان نیز می‌فرماید: «قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ ۖ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا؛ بگو: اگر دعایتان نباشد پروردگارم به شما ارجی ننهد، پس شما که [قاطعانه آیات خدا و پیامبرش را] تکذیب کردید، [کیفر این تکذیب برای همیشه] ملازم [شما] خواهد بود.» البته این آیات خطاب به تک تک افراد است؛ اینطور نیست که بگوییم مثلاً ۱۰ نفر دعا کردند و این آیه برای بنده که در آن جمع نیستم، شامل نمی‌شود، بلکه این آیه به تک تک مؤمنان می‌گوید که شما تا زمانی که خدا را نخوانید، پیش او وزنی ندارید. در آیات دیگر هم این توصیه‌ها آمده است.

فرهنگ قرآن کریم فرهنگی است که در کنار اعمال واجبی چون؛ نماز، روزه، زکات، جهاد و… به عنوان یکی از گزینه‌های مهم، انسان را به دعا دعوت کرده است. ائمه(ع) نیز در همین راستا بخش مهمی از زندگی معنوی و دینی‌ خود را به دعا سپری کرده‌اند و الحمدالله بخش‌های مهمی از این زندگی روحی و معنوی ائمه(ع) در قالب دعا به ما ارمغان رسیده است و به همت علما و محدثان ضبط و ثبت شده است. همچنین، به طور ویژه برای معرفت‌افزایی و زندگی معنوی‌تر انسان در سه ماه مبارک (رجب، شعبان و رمضان) توصیه‌های فراوانی در قالب دعا نوشته شده است.

ایکنا _ استاد ارجمند با توجه به تخصص شما که نسخه‌های خطی است، لطفا درباره آثار مکتوبی که در زمینه دعا و مناجات و با هدف بهره‌مندی بیشتر جامعه انسانی از این متون، پس از تحقیق و تدوین علمی خواندنی شده است، بفرمایید.

با توجه به اینکه اینجانب سال‌های متمادی کوشش علمی در حوزه تدقیق آثار حدیثی داشته‌ام، با خبر هستم که در این زمینه مجموعه‌های درخشانی وجود دارد. پیش از این با گروهی در دارالحدیث، طی ۱۵ سال، کل نسخه‌های خطی علوم حدیثی که دعا و شرح دعا هم در آن شمار جای دارد را در قالب کتابی به نام «فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه» در ۱۵ جلد منتشر کردیم، در آن مجموعه سه جلد کتاب (8 و 9 و 10) مربوط به دعاست یعنی نسخه‌های خطی (نسخه‌های دست‌نویسی) که از علمای شیعه در موضوع دعا، شرح دعا و ترجمه دعا موجود است در این سه جلد به مخاطبان معرفی شده است، این مجموعه حاصل تحقیق در بیش از 2 هزار عنوان کتاب و بیش از 5 هزار نسخه است. منتها بعضی از کتاب‌های دعایی ما بیشتر مورد استقبال بوده است. به طور مثال کتاب «مصباح المتهجد» از شیخ طوسی،‌ کتاب «إقبال الأعمال» از ابن طاوس، کتاب «زاد المعاد»‌ علامه مجلسی یا صحیفه سجادیه و …این کتب نسخه‌های متعدد دارند، تا آنجا که خاطرم است شاید ما امروز از صحیفه سجادیه ۲۰۰ نسخه در ایران در دسترس اهل مطالعه داریم. البته در این مجموعه پژوهش ما به نسخه‌های کتابخانه‌هایی موجود در ایران، محدود بود و بر نسخ بیرون از ایران را کار نکردیم، بنا داشتیم کار کنیم بعداً کار متوقف شد و موفق نشدیم کتاب‌های دعای شیعه را در کتابخانه‌های خارج از ایران پیگیری کنیم. نسخه معرفی شده مربوط به نسخه‌های موجود در علوم حدیث شیعه اعم از متن دعا، ترجمه، شرح دعا و شرح یک دعاست که در این سه جلد معرفی شده است. در میان کتاب‌های بررسی شده، مخصوصا کتاب‌هایی جلب توجه می‌کند که مربوط به سه ماه (رجب، شعبان و رمضان) نوشته شده است، مثلاً کتابی وجود دارد با عنوان «اعمال سه ماهه». علمای ما به دلیل اهمیت عرفانی و معنوی این سه ماه کتاب مستقلی نوشته‌اند. از جهت عرفانی این سه ماه ماه‌های سالکین است و آنهایی که می‌خواهند با خدا رابطه برقرار کنند و از جهت رشد و تعالی سیر و سلوک کنند و دلشان را برای اشراق و نور معنویت، دین، قرآن و توحید مستعد کنند، این سه ماه بهترین فرصت بهره‌مندی است. به همین دلیل ادعیه و مناجات اهل بیت(ع) در این سه ماه خیلی پررنگ‌تر از سایر ماه هاست.

ایکنا _ لطفا از ویژگی‌های مناجات در بهار قرآن نکاتی را بیان فرمایید.

آمادگی برای مناجات‌‎های رمضانی را خداوند عالم در ماه‌های پیشین این بهار یعنی رجب و شعبان برای بندگان خود دیده است؛‌ در ماه شعبان «صلوات شعبانیه» از جهت ولایتی و معرفتی اهل بیت(ع) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در بلندای توحیدی و شناخت اهل بیت(ع) جایگاه خاصی دارد. همچنین «مناجات شعبانیه» که این مناجات در مفاتیح مرحوم شیخ عباس قمی آمده است. در شرح این مناجات آورده‌اند دعایی که ائمه(ع) می‌خوانده‌اند، یعنی یک امام(ع) نخوانده است، بلکه چند امام معصوم در ماه شعبان بر این مناجات مداومت داشتند و این دعا را می‌خوانند. مناجاتی که سرشار از مضامین بسیار بلند توحیدی است.

همچنین، ماه رمضان از حیث توجه به دعا و مناجات در اهل بیت(ع) ماه بسیار عجیبی است. دعای ابوحمزه ثمالی که در ماه مبارک رمضان وارد شده است و به لحاظ عرفانی دعایی بسیار مفصل است و اهل بیت(ع) خواننده این دعا بودند.

دعاهای سحرهای ماه مبارک رمضان نیز لبریز از مضامین توحیدی و اخلاقی است؛ آموزه اصلی و مشترک این ادعیه اوج روح توحید است، علمای بسیاری بر این دعا شرح و تفسیر نوشته‌اند که معانی آن انسان را متوجه این اوج می‌کند.

باید گفت ائمه(ع) دو نوع خطاب و مخاطب داشتند؛ یعنی در مواردی یک شخص یا چند نفر می‌رسیدند خدمت امام صادق(ع) و سؤال اعتقادی، فقهی و.. می‌پرسیدند و امام(ع) پاسخ می‌دادند. طبیعی است که در این موارد با توجه به این میزان اطلاعات از سویی و سؤالی که مطرح می‌شود از دیگر سو،‌ پاسخ دهنده خود را محدود و مشخص به آن پاسخ می‌کند و به موضوعات اعتقادی خاص نمی‌پردازد. در مقوله دعا این موضوع خیلی فرق می‌کند،‌ در دعا مخاطب ائمه(ع) حضرت باری‌تعالی است، یعنی خدای تعالی را مخاطب قرار داده‌اند. بنابراین از تمام علوم، اطلاعاتشان و تمام اعتقادی که به خدا داشتند و کامل‌ترین اعتقادات توحیدی بوده است، بهره بردند و بیان کردند. بنابراین از جهت آموزش توحیدی «دعا» بالاترین مکان و جایگاه را دارد. ائمه(ع) آنچنان که در مورد توحید در دعاها مطلب فرمودند، در احادیث این اوج دیده نمی‌شود و این موضوع به دلیل آن است که احادیث مخاطب خاص داشته است. برای مثال در دعای ابوحمزه ثمالی، حضرت سجاد(ع) با عبارت «إِلٰهِى لَاتُؤَدِّبْنِى بِعُقُوبَتِكَ»‌ دعا را آغاز می‌کنند. در اینجا حضرت زین‌العابدین(ع) با الهی سخن خود را با خدای مهربان آغاز می‌کند و می‌فرماید: «خدایا، مرا به کیفرت ادب نکن.» امام معصوم(ع) به خدا پناه می‌برند و می‌فرمایند خدایا ما را به عقوبتت ادب نکن! از این عبارت معلوم می‌شود که یکی از راه‌های تأدیب انسان‌ها از خدا به وسیله عقوبت است، ادب شدن انسان در مقابل ترک بی‌ادبی انجام می‌شود. در ادامه همین دعا می فرماید:  وَلَا تَمْكُرْ بِى فِى حِيلَتِكَ؛ با نقشه‌ با من چاره‌اندیشی نداشته باش.

یعنی چاره‌سازی که برای حل مشکلات مادی و معنوی من در زندگی می‌کنی؛ مکر نکن! در این عبارت سؤالی پیدا می‌شود؛ خدا چگونه مکر می‌کند؟ در آیه 54 سوره مبارکه آل عمران آمده است: وَمَكَروا وَمَكَرَ اللَّهُ ۖ وَاللَّهُ خَيرُ الماكِرينَ؛ و (یهود و دشمنان مسیح، برای نابودی او و آیینش) نقشه کشیدند و خداوند (بر حفظ او و آیینش،) چاره‌جویی کرد و خداوند، بهترین چاره‌جویان است. خدا مکر نمی‌کند؛ مکر یعنی نقشه، خدا چون قادر و تواناست و علام الغیوب است یعنی به تمام غیب، نهان و آشکار داناست. هرکسی بخواهد با خدا غل و غش کند، خدا کاری می‌کند که همین مسئله‌ای که با خدا حیله کند، همین حیله به خود آن شخص برمی‌گردد. در ادامه می‌آید؛ خدایا در چاره‌سازی‌هایی که در زندگی من داری، مکر نکن یعنی علیه من نباشد، این مضمون را در حدیث نمی‌توانیم بیان کنیم چون یک مضمون اعتقادی است و در این دعا و دعاهای مشابه دیگر مضامین اعتقادی اوج می‌گیرد و درس‌های توحیدی بسیار بلندی به انسان می‌دهد. در حقیقت دعاهای مخصوص ماه شعبان و ماه رمضان؛ مناجات شعبانیه، دعای سحر، دعای ابوحمزه ثمالی، دعاهای شب قدر و سایر ادعیه این ماه در فرازهای مختلف اوج مضامین عرفانی و در بلندای معرفت است و اگر ما بخواهیم توحید صحیح و درست را بدون پیرایه یاد بگیریم این سفره دعا مخصوصاً دعاهای این سه ماه که از اهل بیت(ع) آمده بهترین آموزش توحید، سیر و سلوک است. بنابراین اگر خواهان ساخت اصولی روح خویش هستیم، این مجال را به عنوان کلاس آموزشی معرفتی است که اهل بیت(ع) برای ما گسترانیده‌اند، البته باید حواسمان باشد اهل بیت(ع) این دعاها را برای ما نخواندند، آنان با حاق ذات وجودی خود با خدا راز و نیاز می‌کردند، منتها یاران ائمه(ع) و راویان چون می‌دانستند اهل بیت، معصوم(ع) هستند، در بلندای وسیع قله معرفت قرار دارند، محبت و لطف کردند کلمات اهل بیت(ع) را برای ما حفظ کردند. در حقیقت خدمت بزرگی که محدثان و علمای ما به دین کردند، حفظ دعاهای اهل بیت(ع) است که برای ما نگه داشتند.

امروز ما بعد از 1400 سال دعاهای متعددی از اهل بیت(ع) داریم و تفاوتی که تشیع با اهل سنت دارد این است که اهل سنت فقط دعاهای مروی از پیامبر(ص) در دسترسشان است ما ضمن اینکه روایت از پیامبر اسلام را داریم، دعاهای از ۱۲ امام معصوم(ع) را نیز داریم که سفره بسیار گسترده معرفت و توحید در اعتقادات را در اختیار داریم؛ به طور ویژه صحیفه سجادیه که از بهترین دعاهایی است که در سه ماه رجب،‌ شعبان و رمضان به خواندن آن توصیه می‌شود که از نظر معرفتی، هیچ موضوعی وجود ندارد که در دعاهای صحیفه سجادیه بدان اشاره نشده باشد. 

ایکنا _ توصیه شما برای انس بیشتر انسان با دعا و مناجات چیست؟

توصیه من این است که آنانکه می‌خواهند در ایام ماه مبارک رمضان، کوله بار معرفتی خود را پربار کنند، حتماً سر سفره صحیفه سجادیه و دیگر دعاهای اهل بیت(ع) بنشینند و همچنین بدین نکته توجه کنیم که درست است که قرائت دعا ثواب دارد ولی مطلوب نیست؛‌ تأمل و تدبر در دعاها مهم است که ما در دل با خدا خلوت کنیم و از تمام افکار، علایق و مشکلات دنیایی که اکنون در دل انسان رسوب کرده است ذهن را خالی کنیم و با صفای ضمیر و با دلی خالی از این آلودگی‌ها، مفاهیم بلندی که اهل بیت(ع) در دعا به ما فرا داده‌اند با خدا مواجهه کنیم. در این حالت نور الهی در دل ما می‌تابد. در روایت داریم:‌ مَن اخلَصَ للّه اربعین صباحاً ظهرت ینابیع الحکمة من قلبهِ علی لسانهِ؛‌ هر کس چهل صبح برای خدا مخلص شود چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش ظاهر می‌شوند. حکمت در قلبش جوانه می‌زند، رشد می‌کند و حکمت از قلب او به زبانش جاری می‌شود و کلامش حکمت‌آمیز می‌شود. یکی از راه‌های مهم اخلاص‌ورزی نسبت به خدا، دعاست. دعا باعث می‌شود که ما با خدا خالص باشیم، انگیزه‌های دنیایی از دل ما زدوده شود و مشکلاتی که در زندگی انسان مخصوصاً در ارتباط جوامع انسانی همچون؛ انسان با انسان، همسران با هم، مادر با دختر، پدر با فرزندان، همسایه با همسایه و.. بروز می‌یابد و اگر خدای نکرده گره‌ای از این بابت در دل ما وجود داشته باشد، از دعا محروم می‌شویم. طبیعی است، انسان در زندگی مشکلی داشته باشد و آن وقت دعا دیگر اثر خود را ندارد و اصلا فرصت دعا کردن دست نمی‌دهد. دعا خواندن در مرحله اول؛ ضمیر پاک؛ دل سالم و روح خالی از درگیری می‌خواهد. بنابراین ما تا ذهنمان را از حسد، بدبینی، کینه به دیگران و.. پاک نکنیم، نمی‌توانیم دعا کنیم، دعا به ما یاد می‌دهد که ما باید از جهت خودسازی روی خودمان کار کنیم.

ایکنا _ به نظر شما مهمترین وجه دعا کدام است؟

یکی از وجوه اهمیتی که دعا به طور خاص در جامعه متلاطم دارد این است که وقتی ما دعا می‌کنیم افکار هجوم می‌آورد، در نماز هم همین‌گونه است، وقتی ما نماز می‌خوانیم افکار هجوم می‌آورد و این موضوع نشانه مریض بودن روح است که نتوانسته در جامعه و محیطی که زندگی می‌کند، خلوتی ولو در ذهن خود درست کند. این نشانه و علائم بیماری روحی انسان است. ما باید به هر شکلی که می‌توانیم با استفاده از قرآن کریم و آموزه‌های اهل بیت(ع)، خلوت ذهنی برای خود درست کنیم و این کار در درجه اول از مسیر ساخت قلب سلیم به وجود می‌آید تا قلب ما آماده دعا شود. بنابراین توصیه من برای بهره بیشتر از ایام مبارک رمضان این است که لازم نیست ما دعاهای مفصل بخوانیم؛‌ بهتر آن است که روزی یک یا دو صفحه به طور مثال دعای ابوحمزه ثمالی را بخوانیم ولی این کار را در وقت مشخص، منظم و با تأمل در معانی زمان را تنظیم کنیم و توجه کنیم که روح ما کشش خواندن آن دعا را داشته باشد.

ادامه دارد..

گفت‌وگو از معصومه صبور

انتهای پیام