چرا شب قدر مخفی است؟

به گزارش خبرنگار فرهنگ دفاع‌پرس، ماه رمضان یکی از ماه‌های عزیز خداوند است و هر عمل مؤمنان در لحظه‌لحظه این ماه از ثواب الهی برخوردار است. 

یکی از اعمالی که همیشه به ما سفارش می‌شود، قرائت قرآن و تدبر در آن است؛ اینکه بیاندیشیم کلماتی که خداوند از طریق آنها با بندگانش سخن گفته است، چه معنایی دارند.

در این مطلب، قرار است سراغ بخشی از تفسیر سوره مبارکه «قدر» برویم که از تفسیر «نمونه» اثر آیت‌الله العظمی «ناصر مکارم شیرازی» مرجع تقلید شیعیان و تفسیر «نور» اثر حجت‌الاسلام و المسلمین محسن قرائتی است.

آیات سوره قدر

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ/ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ/ همانا ما آن قرآن را در شب قدر نازل کردیم. ﴿١﴾ 

وَ مَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ/ و تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟! ﴿٢﴾

لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ/ شب قدر بهتر از هزار ماه است. ﴿٣﴾

تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ/ فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می‌شوند ﴿۴﴾

سَلَامٌ هِیَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ/ (آن شب) تا طلوع فجر، (سراسر) سلام و درود است. ﴿۵﴾

تفسیر

شب قدر، شب نزول قرآن! از آیات قرآن به‌خوبی استفاده می‌شود که قرآن مجید در ماه مبارک رمضان نازل شده است: «شَهرُ رَمَضانَ الَّذی أُنزِلَ فیهِ القُرآنُ/ ماه رمضان، ماهی است که قرآن در آن نازل شد.» (بقره/ ۱۸۵) و ظاهر این تعبیر آن است که تمام قرآن در این ماه نازل شد.

در نخستین آیه سوره «قدر» می‌افزاید: ما آن را در شب قدر نازل کردیم «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»

گرچه در این آیه صریحاً نام قرآن ذکر نشده است، ولی مسلّم است که ضمیر «إِنّا أَنزَلناهُ» به «قرآن» بازمی‌گردد و ابهام ظاهری آن برای بیان عظمت و اهمیت آن است.

تعبیر به «إِنّا أَنزَلناهُ»: ما آن را نازل کردیم نیز اشاره دیگری به عظمت این کتاب بزرگ آسمانی است که خداوند نزول آن را به خودش نسبت داده، مخصوصاً با صیغه «متکلم مع‌الغیر» که مفهوم جمعی دارد و دلیل بر عظمت است. نزول آن در شب قدر، همان شبی که مقدرات و سرنوشت انسان‌ها تعیین می‌شود، دلیل دیگری بر سرنوشت‌ساز بودن این کتاب بزرگ آسمانی است.

از ضمیمه کردن این آیه با آیه سوره «بقره» نتیجه‌گیری می‌شود که شب قدر در ماه مبارک رمضان است، اما کدام شب است؟ از قرآن چیزی در این مورد استفاده نمی‌شود، ولی روایات در این باره بحث فراوان کرده‌اند.

نزول دفعی و تدریجی قرآن

در اینجا سؤالی مطرح است و آن، اینکه هم، از نظر تاریخی و هم، از نظر ارتباط محتوای قرآن با حوادث زندگی پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مسلّم است این کتاب آسمانی به‌طور تدریجی و طی ۲۳ سال نازل شد؛ این امر چگونه با آیات فوق که می‌گوید: در ماه رمضان و شب قدر نازل شده، سازگار است؟

پاسخ آن _به‌گونه‌ای که بسیاری از محققان گفته‌اند_ این است که: قرآن دارای دو نزول بوده است. نزول «دفعی» که در یک شب تمام آن بر قلب پاک پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) یا بیت‌المعمور یا از لوح محفوظ به آسمان دنیا نازل شد و نزول «تدریجی» که در طول ۲۳ سال دوران نبوت انجام گرفت.  

بعضی نیز گفته‌اند که آغاز نزول قرآن در «لیلةالقدر» بوده؛ نه تمام آن، ولی این بر خلاف ظاهر آیه است که می‌گوید: ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم. قابل توجه اینکه: در مورد نازل شدن قرآن در بعضی از آیات، تعبیر به «انزال» و در بعضی، تعبیر به «تنزیل» شده است و از پاره‌ای از متون لغت استفاده می‌شود: «تنزیل»، معمولاً در جایی گفته می‌شود که چیزی تدریجاً نازل شود، ولی «انزال»، مفهوم وسیع‌تری دارد که نزول «دفعی» را هم شامل می‌شود. (مفردات راغب، ماده نزل)

این تفاوت تعبیر که در آیات قرآن آمده، می‌تواند اشاره به دو نزول فوق باشد.

در آیه بعد، برای بیان عظمت شب قدر می‌فرماید: تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟ «وَ مَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ»

و بلافاصله می‌گوید: شب قدر شبی است که از هزار ماه بهتر است «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»

این تعبیر نشان می‌دهد: عظمت این شب به‌قدری است که حتی پیغمبر (صلی الله علیه و آله) با آن علم وسیع و گسترده‌شان هم قبل از نزول این آیات به آن واقف نبودند. می‌دانیم هزار ماه بیش از ۸۰ سال است؛ به‌راستی چه شب باعظمتی است که به‌اندازه یک عمر طولانی پربرکت ارزش دارد.

عدد «هزار» تعداد است یا تکثیر؟

در بعضی از تفاسیر آمده است که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: یکی از بنی‌اسرائیل، لباس جنگ در تَن کرده بود و هزار ماه از تَن بیرون نیاورد و پیوسته مشغول (یا آماده) جهاد فی سبیل الله بود؛ اصحاب و یاران تعجب کردند و آرزو داشتند چنان فضیلت و افتخاری برای آنها نیز میسر می‌شد که آیه فوق نازل شد و بیان کرد که شب قدر از هزار ماه برتر است. (درّ المنثور، جلد ۶، صفحه ۳۷۱)

در حدیث دیگری نیز آمده است: پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از چهار نفر از بنی‌اسرائیل که ۸۰ سال عبادت خدا را بدون عصیان انجام داده بودند، سخن به میان آوردند و اصحاب آرزو کردند که ای کاش آنها هم چنین توفیقی پیدا می‌کردند که آیه فوق در این زمینه نازل شد. (درّ المنثور، جلد ۶، صفحه ۳۷۱)

در اینکه عدد هزار در اینجا برای تعداد است یا تکثیر؟ بعضی گفته‌اند: برای تکثیر است و ارزش شب قدر از هزاران ماه نیز برتر است، ولی روایاتی که در بالا نقل کردیم، نشان می‌دهد که عدد مذبور برای تعداد است و اصولاً عدد، همیشه برای تعداد است؛ مگر اینکه قرینه روشنی بر تکثیر باشد.

منظور از «روح» کیست؟

سپس به توصیف بیشتری از آن شب بزرگ پرداخته و می‌افزاید: فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان برای تقدیر هر کار نازل می‌شوند «تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» با توجه به اینکه «تَنَزَّلُ» فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد (در اصل «تَتَنَزَّلُ» بوده است) روشن می‌شود: شب قدر مخصوص به زمان پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و نزول قرآن مجید نبوده؛ بلکه امری است مستمر و شبی است مداوم که در همه سال تکرار می‌شود. در اینکه: منظور از روح کیست؟ بعضی گفته‌اند: جبرئیل امین است که روح‌الامین نیز نامیده می‌شود.

بعضی «روح» را به معنی وحی تفسیر کرده‌اند، به قرینه آیه ۵۲ سوره «شوری»: «وَ کَذلِکَ أَوحَینا إِلَیکَ رُوحاً مِن أَمرِنا/ همانگونه که بر پیامبران پیش (علیهم‌السلام)، وحی فرستادیم، بر تو نیز وحی را به فرمان خود وحی کردیم.»

بنابراین، مفهوم آیه چنین می‌شود: فرشتگان با وحی الهی در زمینه تعیین مقدّرات در آن شب نازل می‌شوند. در اینجا تفسیر سومی وجود دارد که از همه نزدیک‌تر به نظر می‌رسد: «روح» مخلوق عظیمی است؛ مافوق فرشتگان، چنانکه در حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است: شخصی از ایشان سؤال کرد: آیا روح، همان جبرئیل است؟ امام (علیه‌السلام) در پاسخ فرمودند: جَبرَئیلُ مِنَ المَلائِکَةِ وَ الرُّوحُ أَعظَمُ مِنَ المَلائِکَةِ، أَ لَیسَ أَنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ: تَنَزَّلُ المَلائِکَةِ وَ الرُّوحُ؟ / جبرئیل از فرشتگان است و روح اعظم از ملائکه است؛ مگر خداوند متعال نمی‌فرماید: ملائکه و روح، نازل می‌شوند؟ (تفسیر برهان، جلد ۴، صفحه ۴۸۱)

یعنی به قرینه مقابله، این دو با هم متفاوتند. منظور از «مِن کُلِّ أَمرِ» این است که فرشتگان برای تقدیر و تعیین سرنوشت‌ها و آوردن هر خیر و برکتی در آن شب نازل می‌شوند و هدف از نزول آنها انجام این امور است؛ یا اینکه هر امر خیر و هر سرنوشت و تقدیری را با خود می‌آورند. (طبق تفسیر اول، «مِن» به معنی «لام» است و مفهوم «مِن کُلِّ أَمرٍ»، «لِأَجلِ کُلِّ أَمرٍ» است و بنابر تفسیر دوم، «مِن» به معنی «باء مصاحبت» است.) بعضی نیز گفته‌اند که منظور این است که آنها به امر و فرمان خدا نازل می‌شوند، ولی مناسب همان معنی اول است.

تعبیر به «رَبِّهِم» که در آن تکیه روی مسأله روبیت و تدبیر جهان شده است، تناسب نزدیکی با کار این فرشتگان دارد که آنها برای تدبیر و تقدیر امور نازل می‌شوند و کار آنها نیز، گوشه‌ای از ربوبیت پروردگار است؛ و در آخرین آیه می‌فرماید: شبی است آکنده از سلامت و خیر و رحمت تا طلوع صبح «سَلَامٌ هِیَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ» هم، قرآن در آن نازل شده، هم عبادت و احیاء آن، معادل هزار ماه است؛ هم، خیرات و برکات الهی در آن شب نازل می‌شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان می‌شود و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل می‌شوند.

بنابراین؛ شب قدر، شبی است سرتاسر سلامت، از آغاز تا پایان، حتی طبق بعضی از روایات در آن شب، شیطان در زنجیر است و از این نظر نیز شبی است سالم و توأم با سلامت. بنابراین؛ اطلاق سلام که به‌معنی سلامت است بر آن شب (به‌جای اطلاق سالم) در حقیقت نوعی از تأکید است؛ همانگونه که گاه می‌گوییم: فلان‌کس عین عدالت است.

بعضی نیز گفته‌اند: اطلاق سلام بر آن شب به‌خاطر این است که: فرشتگان پیوسته به یکدیگر یا به مؤمنان سلام می‌کنند یا به حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله) و جانشین معصومش (علیه‌السلام) می‌رسند و سلام عرضه می‌دارند.

جمع میان این تفاسیر نیز امکان‌پذیر است. به هر حال شبی است سراسر نور و رحمت و خیر و برکت و سلامت و سعادت و بی‌نظیر از هر جهت.  

در حدیثی آمده است: از امام باقر (علیه‌السلام) سؤال شد: آیا شما می‌دانید شب قدر کدام شب است؟ فرمودند: کَیفَ لا نَعرِفُ وَ المَلائِکَةُ تَطُوفُ بِنا فیها/ چگونه نمی‌دانیم، در حالی که فرشتگان در آن شب در گرد ما دور می‌زنند! (تفسیر برهان، جلد ۴، صفحه ۴۸۸، حدیث ۲۹)

نکات

۱- چه اموری در شب قدر مقدّر می‌شوند؟

در پاسخ این سؤال که چرا این شب، شب قدر نامیده شد، سخن بسیار گفته‌اند؛ از جمله اینکه:

۱- شب قدر به این جهت «قدر» نامیده شد که جمیع مقدّرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌شود، شاهد این معنی در آیات ۳ و ۴ سوره «دخان» است که می‌فرماید: «إِنّا أَنزَلناهُ فی لَیلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنّا کُنّا مُنذِرینَ/ ما این کتاب مبین را در شبی پُربرکت نازل کردیم و ما همواره انذارکننده بوده‌ایم (۳)؛ فیها یُفرَقُ کُلُّ أَمرٍ حَکیمٍ/ در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می‌شود. (۴)»

این بیان، هماهنگ با روایات متعددی است که می‌گوید: در آن شب، مقدّرات یک سال انسان‌ها تعیین می‌شود و ارزاق و سرآمد عمر‌ها و امور دیگر در آن شب مبارک تفریق و تبیین می‌شوند. البته این امر، هیچ‌گونه تضادی با آزادی اراده انسان و مسأله اختیار ندارد؛ چراکه تقدیر الهی به‌وسیله فرشتگان طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد و میزان ایمان، تقوا، پاکی نیت و اعمال آنهاست.

یعنی: برای هر کس چیزی را مقدّر می‌کنند که لایق آن است؛ یا به تعبیر دیگر زمینه‌هایش از ناحیه خودِ او فراهم شده و این، نه تنها منافاتی با اختیار ندارد؛ که تأکیدی بر آن است.

۲- بعضی نیز گفته‌اند: آن شب را از این جهت شب قدر نامیده‌اند که دارای قدر و شرافت عظیمی است (نظیر آنچه در آیه ۷۴ سوره «حج» آمده است: ما قَدَرُوا الله حَقَّ قَدرِهِ: آنها قدر خداوند را نشناختند.)

۳- گاه نیز گفته‌اند: به‌خاطر آن است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والاقدر (صلی الله علیه و آله) و به‌وسیله فرشته صاحب قدر نازل شد.

۴- یا اینکه: شبی است که مقدّر شده قرآن در آن نازل شود.

۵- یا اینکه: کسی که آن شب را احیا بدارد، صاحب قدر و مقام و منزلت می‌شود.

۶- یا اینکه: در آن شب، آنقدر فرشتگان نازل می‌شوند که عرصه زمین بر آنها تنگ می‌شود _چون تقدیر به‌معنی تنگ گرفتن نیز آمده است_ مانند: «وَ مَن قُدِرَ عَلَیهِ رِزقُهُ» (طلاق/ ۷)

جمع میان تمام این تفسیر‌ها در مفهوم گسترده «لیلةالقدر» کاملاً ممکن است؛ هرچند تفسیر اول از همه مناسب‌تر و معروف‌تر است.

۲- شب قدر کدام شب است؟

در اینکه «لیلةالقدر» در ماه رمضان است، تردیدی نیست؛ چراکه جمع میان آیات قرآن، همین معنی را اقتضا می‌کند. از یک سو می‌گوید: قرآن در ماه رمضان نازل شده (بقره/ ۱۸۵) و از سوی دیگر می‌فرماید: در شب قدر نازل شده (آیات مورد بحث)، ولی در اینکه کدام شب از شب‌های ماه رمضان است؟ گفت‌و‌گو بسیار است و در این زمینه، تفسیر‌های زیادی شده؛ از جمله شب اول، شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بیست‌ویکم، شب بیست‌وسوم، شب بیست‌وهفتم و شب بیست‌ونهم، اما مشهور و معروف در روایات این است که در دهه آخر ماه رمضان و شب بیست‌ویکم یا بیست‌وسوم است؛ لذا در روایتی می‌خوانیم در دهه آخر ماه مبارک، پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تمام شب‌ها را احیا می‌داشتند و مشغول عبادت بودند.

همچنین در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده است: شب قدر، شب بیست‌ویکم یا بیست‌وسوم است؛ حتی هنگامی که راوی اصرار کرد که کدام‌یک از این دو شب است و پرسید: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت کنم، کدام‌یک را انتخاب کنم؟ امام (علیه‌السلام) تعیین نکردند و افزودند: مَا أَیسَرَ لَیلَتَینِ فیما تَطلُبُ: چه آسان است دو شب برای آنچه می‌خواهی. (نورالثقلین/ جلد ۵، صفحه ۶۲۵، حدیث ۵۸)

ولی در روایات متعددی که از طرق اهل بیت (علیهم‌السلام) رسیده است، بیشتر روی شب بیست‌وسوم تکیه شده شده؛ در حالیکه روایات اهل سنت بیشتر روی شب بیست‌وهفتم دور می‌زند. در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) نیز نقل شده که فرمودند: أَلتَّقدیرُ فی لَیلَةِ القَدرِ  تِسعَةُ عَشَرَ وَ الإِبرامُ فِی لَیلَةِ إِحدی وَ عِشرِینَ وَ الإِمضاءُ فِی لَیلَةِ ثَلاثُ وَ عِشرِینَ/ تقدیر مقدرات در شب نوزدهم، تحکیم آن در شب بیست‌ویکم و امضاء در شب بیست‌وسوم است (نورالثقلین، جلد ۵، صفحه ۶۲۶، حدیث ۶۲) و به این ترتیب، بین روایات جمع می‌شود.

۳- چرا شب قدر مخفی است؟

بسیاری معتقدند که مخفی بودن شب قدر در میان شب‌های سال، یا در میان شب‌های ماه مبارک رمضان برای این است که مردم به همه این شب‌ها اهمیت دهند؛ همانگونه که خداوند رضای خود را در میان انواع طاعات پنهان کرده تا مردم به همه طاعات روی آورند. غضبش را در میان معاصی پنهان کرده تا از همه بپرهیزند. دوستانش را میان مردم مخفی کرده تا همه را احترام کنند. اجابت را در میان اسمائش مخفی ساخته تا همه را بزرگ دارند و وقت مرگ را مخفی ساخته تا در همه‌حال آماده باشند؛ و این فلسفه مناسبی به نظر می‌رسد.

۴- آیا شب قدر در امت‌های پیشین نیز بوده است؟

ظاهر آیات این سوره نشان می‌دهد که شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیست؛ بلکه همه‌سال تا پایان جهان تکرار می‌شود. تعبیر به فعل مضارع «تَنَزَّلُ» که دلالت بر استمرار دارد و همچنین تعبیر به جمله اسمیه «سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطلَعِ الفَجرِ» که نشانه دوام است نیز، گواه بر این معنی است. به‌علاوه، روایات بسیاری که شاید در حدّ تواتُر باشد نیز این معنی را تأیید می‌کند (این نسبت به آینده)، ولی آیا در امت‌های پیشین نیز بوده است، یا نه؟

صریح روایات متعددی این است: این از مواهب الهی بر این امت است؛ چنانکه در حدیثی از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است: إِنَّ اللهَ وَهَبَ لِأُمَّتی لَیلَةَ القَدرِ لَم یُعطِها مَن کانَ قَبلَهُم/ خداوند شب قدر را به امت من بخشیده و احدی از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبودند. (درّ المنثور، جلد ۶، صفحه ۳۷۱)

۵- چگونه شب قدر برتر از هزار ماه است؟

ظاهر این است که بهتر بودن این شب از هزار ماه به‌خاطر ارزش عبادت و احیای آن شب است و روایات، فضیلت لیلةالقدر و فضیلت  عبادت آن که در کتب شیعه و اهل سنت فراوان است، این معنی را کاملاً تأیید می‌کند. علاوه بر این، نزول قرآن در این شب و نزول برکات و رحمت الهی در آن، سبب می‌شود که از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.

در حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده است که به علی‌بن‌ابی‌حمزه ثمالی فرمودند: فضیلت شب قدر را در شب بیست‌ویکم و بیست‌وسوم بطلب و در هر کدام از این دو، یک صد رکعت نماز به‌جای آور و اگر بتوانی هر دو شب را تا طلوع صبح احیا بدار و در آن شب غسل کن.

راوی می‌گوید: عرض کردم که اگر نتوانم این همه نماز را ایستاده بخوانم؟ فرمودند: نشسته بخوان.

عرض کردم که اگر نتوانم؟ فرمودند: در بستر بخوان و مانعی ندارد در آغاز شب، خواب مختصری بکنی و بعد، مشغول عبادت شوی. در‌های آسمان در ماه رمضان گشوده است؛ شیاطین در غل و زنجیرند و اعمال مؤمنین مقبول است و چه ماه خوبی است ماه رمضان! (نور الثقلین، جلد ۵، صفحه ۶۲۵، حدیث ۵۸ (با تلخیص))

۶- چرا قرآن در شب قدر نازل شد؟

از آنجا که در شب قدر سرنوشت انسان‌ها برای یک سال، طبق لیاقت‌ها و شایستگی‌های آنها تعیین می‌شود، باید آن شب را بیدار بود، توبه و خودسازی کرد؛ به درگاه خدا رفت و لیاقتی بیشتر و بهتر برای رحمت او پیدا کرد. آری؛ در لحظاتی که سرنوشت ما تعیین می‌شود، نباید انسان در خواب باشد و از همه‌چیز غافل و بی‌خبر؛ که در این صورت، سرنوشت غم‌انگیزی خواهد داشت!

قرآن چون یک کتاب سرنوشت‌ساز است و خط سعادت، خوشبختی و هدایت انسان‌ها در آن مشخص شده است، باید در شب قدر _شب تعیین سرنوشت‌ها_ نازل شود و چه زیبا است رابطه میان قرآن و شب قدر و چه پرمعنی است پیوند این دو با یکدیگر.

انتهای پیام/ 118