شگفتی‌های علمی نهج‌البلاغه و ۵۰ علم روز که قرن‌ها پیش بیان شده است

نهج‌البلاغه، این گنجینه‌ بی‌بدیل حکمت و معرفت از جمله آثار گران‌بهای اسلامی‌ست که به‌دلیل محتویات ارزشمندش در حوزه‌های گوناگون علمی، اخلاقی و علم کلام همواره مورد توجه پژوهشگران و علاقه‌مندان قرار گرفته است. این کتاب که مجموعه‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های امیرالمؤمنین علی(ع) را دربرمی‌گیرد، جایگاه ویژه‌ای در قلوب مسلمانان و اهل علم و معرفت دارد.

به‌مناسبت ۱۹ رمضان، «روز نهج‌البلاغه»، خبرنگار ایکنا از اصفهان در گفت‌وگو با طاهره دوست، از حافظان نهج‌البلاغه به بررسی بخشی از شگفتی‌های علمی و نقش نهج‌البلاغه در ترویج دانش و بینش‌های نوین پرداخته‌ است. با توجه به تسلط حافظ نهج‌البلاغه بر محتوای این کتاب و همچنین تجربه‌ آموزش و ترویج آن، این گفت‌وگو فرصتی استثنایی برای درک بهتر عظمت این اثر بی‌بدیل به‌شمار می‌آید. در ادامه، بخش اول این گفت‌وگو را می‌خوانیم.

ایکنا ـ در آغاز سخن راجع به تسلط علمی امیرالمؤمنین(ع) بر علوم گوناگون توضیح دهید.

وقتی می‌خواهیم از فضایل ۱۴ معصوم یا امیرالمؤمنین(ع) صحبت کنیم، زبان انسان عاجز و الکن می‌شود و انسان خجالت می‌کشد که چطور با توان و علم محدود خودش درباره اقیانوس بی‌کران علم و ویژگی‌های اهل بیت(ع) صحبت کند. 

به هر حال به حکم «آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید»، برای انجام وظیفه و به امید اینکه شفاعت ایشان شامل حال‌مان شود، آغاز می‌کنیم. امیدواریم مدد الهی به یاری ما بیاید و بتوانیم به درستی این مطالب را بیان کنیم.

نخستین مطلبی که می‌خواهم بیان کنم، طبق آیه ۲۷ سوره لقمان است که خداوند می‌فرماید: «وَلَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ؛ اگر همه درختان روی زمین قلم و دریا برای آن جوهر و هفت دریا به آن اضافه شود، کلمات خدا پایان نمی‌یابد. به درستی که خدا عزیز و حکیم است.» 

اما چقدر این تشبیه و سخن خدا عجیب است که اگر تمام درختان روی زمین قلم و هفت دریا جوهر شود، باز هم کلمات خدا پایان نمی‌یابد. کلمات تمام‌نشدنی خدا چیست که خداوند این‌چنین می‌فرماید؟ 

علامه مجلسی(ره) از امام هادی(ع) حدیثی نقل می‌کند که ایشان می‌فرماید: «ما اهل بیت، همان کلماتی هستیم که فضایل ما در‌ک‌شدنی نیست.» پس توجه داشته باشیم که فضایل اهل بیت(ع) به‌طور کامل قابل بیان نیست و ما تلاش می‌کنیم تا در حد وسع خودمان این موارد را بیان کنیم. 

زمانی که می‌خواهیم درباره وجود مقدس مولا امیرالمؤمنین(ع) صحبت کنیم، نخست باید به وجود، شخصیت و ویژگی‌های خود ایشان بپردازیم.

امیرالمؤمنین(ع) از سوی دوستان، دانشمندان و دشمنان زیادی توصیف شده‌ است؛ یعنی نه تنها شیعیان و علمای اهل تشیع و نه تنها علمای مسیحی و یهودی و بسیاری از دانشمندان بزرگ جهان، بلکه حتی دانشمندان اهل سنت هم زبان به توصیف ویژگی‌های امیرالمؤمنین(ع) باز کرده‌اند؛ چون چاره‌ای جز این نداشتند که فضایل و محبت بی‌پایان ایشان را بشمرند و بیان کنند‌. 

این واقعاً باعث افتخار است که مولا امیرالمؤمنین علی(ع)، امام ماست و نه تنها امام ما، بلکه امام آفرینش محسوب می‌شود و ای کاش ما بیشتر قدر ایشان را بدانیم و درباره ابعاد وجودی و شخصیت آن حضرت بیشتر مطالعه و کسب اطلاعات کنیم.

این را هم بدانیم که یکی از ابعاد به دست آوردن شناخت نسبت به ساحت مقدس اهل بیت(ع) در کنار مطالعه و تحقیق علمی، توسل به حضرات معصومین(ع) است. 

علامه امینی، صاحب کتاب «الغدیر» هرگاه به گره‌های سخت علمی برخورد می‌کرد، به امیرالمؤمنین(ع) و بقیه اهل بیت(ع) و بسیاری از اوقات نیز به وجود مقدس امام زمان(عج) متوسل می‌شد؛ پس ما با خواندن زیارت امین‌الله و توسل به وجود مقدس امیرالمؤمنین(ع)، از ایشان می‌خواهیم که وجود ما را برای کسب معارف الهی آماده کند. 

امیرالمؤمنین علی(ع) در خطبه سوم نهج‌البلاغه که به خطبه شقشقیه معروف است، در توصیف علم بی‌پایان خود می‌فرماید: «آگاه باشید! به خدا سوگند، ابابکر جامه خلافت بر تن کرد، در حالی که می‌دانست جایگاه من نسبت به حکومت اسلامی، چون محور آسیاب است به آسیاب که دور آن حرکت می‌کند. او می‌دانست که سیل علوم از دامن کوهسار من جاری‌ست و مرغان دورپرواز اندیشه‌ها به بلندای ارزش من نتوانند پرواز کرد.» 

لازم دانستم این مقدمه را بیان کنم تا بگویم که نه تنها ما، بلکه هیچ‌کس جز خداوند متعال و ۱۴ معصوم(ع) نمی‌تواند به بلندای علم امیرالمؤمنین(ع) دست پیدا کند. 

اما نکته بعدی که درباره وجود مقدس امیرالمؤمنین علی(ع) باید بیان کنیم، اشاره به روایات و احادیث بسیاری‌ست که اهل‌ بیت(ع) را مسلط بر تمام علوم معرفی می‌کند. امیرالمؤمنین(ع) به تمام علوم ملکی و ملکوتی احاطه دارد. ایشان نه تنها علم دین، بلکه علم طب، نجوم، افلاک و هر علمی را که بشر به آن نیاز دارد و حتی علومی که هنوز به ذهن بشر خطور نکرده است، دارد. آیه‌ای در سوره مبارک یاسین به این مطلب اشاره می‌کند: «… وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ؛ ما علم هر چیز را در وجود امام آشکار قرار دادیم.» 

از امام باقر(ع)، از پدرش، از جدش(علیهم‌السلام) نقل شده است که فرمود: «هنگامی که آیه «وَ کُلَّ شَیْء اَحْصَیْناهُ فِی اِمام مُبِین» نازل شد، ابوبکر و عمر برخاستند و عرض کردند: ‌ای پیامبر! آیا منظور از آن تورات است؟ فرمود: نه. عرض کردند: انجیل است؟ فرمود: نه. عرض کردند: منظور قرآن است؟ فرمود: نه.

در این حال امیرمؤمنان علی(ع) به سوی پیامبر آمد، هنگامی که چشم رسول خدا(ص) بر او افتاد، فرمود: هُوَ هذا! اِنَّهُ الاِمامُ الَّذِی اَحْصَی الله تَبارَکَ وَ تَعالی فَیْهِ عِلْمَ کُلِّ شَیء؛ امام مبین این مرد است. اوست امامی که خداوند متعال علم همه‌چیز را در او احصا فرموده است.» (معانی‌الاخبار صدوق، ص ۹۵)

بخشی از ویژگی‌های علمی حضرت امیر(ع) را بیان کردیم؛ اما اگر بخواهیم مثالی بزنیم تا به ذهن ما نزدیک‌تر شود، هرچند که این مثال هم کم و کوچک به‌شمار می‌رود، این است که وجود امیرالمؤمنین(ع) را به خورشید تشبیه کنیم. این خورشید پرتوهای زیادی دارد؛ علم، عصمت، محبت و پناه مخلوقات بودن، پرتوهایی از خورشید وجود مقدس حضرت به‌شمار می‌رود.

ایکنا ـ آیا این ادعا که نهج‌البلاغه، آیینه تمام‌نمای شخصیت امیرالمؤمنین(ع) به‌شمار می‌رود، صحیح است؟ 

خیر. طبق آنچه بیان شد، نهج‌البلاغه که کلام مولا محسوب می‌شود، آیینه تمام‌نمای وجود ایشان نیست و فقط پرتوی از وجود حضرت است. 

اما همین نهج‌البلاغه که فقط به ویژگی‌های امیرالمؤمنین(ع) اشاره و آن‌ها را برای ما آشکار می‌کند، کتابی‌ست که دانشمندان جهان از مطالعه‌، توصیف و بیانش متحیر مانده‌اند. باید بدانیم که سید رضی(ره) کلام امیرالمؤمنین(ع) را که شامل کلمات قصار، حکمت‌ها و نامه‌هاست، جمع‌آوری و در کتابی تدوین کرد که نام آن را «نهج‌البلاغه»، یعنی راه روشن گذاشت. 

پس نهج‌البلاغه تمام کلمات مولا نیست. کتاب‌های دیگری چون «غررالحکم و دررالحکم»، کلمات دیگری از امیرالمؤمنین(ع) را که در تاریخ آورده شده است، ثبت کرده‌اند.

نهج‌البلاغه کتاب عجیبی‌ست. در هنگام مطالعه آن، چه قسمت حکمت‌ها، چه قسمت نامه‌ها و چه خطبه‌ها می‌بینیم که نه تنها مطالب تکراری نشده است، بلکه هر بار از خواندنش مطلب جدید یاد می‌گیریم و با خواندن آن جرقه جدیدی در ذهن‌مان زده می‌شود. 

در نهج‌البلاغه به هر چیزی که بشر به آن نیاز دارد، اشاره‌ای شده است؛ برای مثال بسیاری اوقات برای دانشمندان جهان و حتی برای مردم عادی سؤال است که دنیا چطور شروع شد؟ چه تعداد دانشمندان که نظریه‌های متعددی در این‌باره براساس ابزارها و محاسبات علمی خود در راستای تخمین چگونگی آغاز جهان از چند میلیون سال زده‌اند. 

هرچه علم بشری پیشرفت کرد، خود دانشمندان به این نتیجه رسیدند که نظریه دانشمندان پیشین درباره پیدایش زمین ناقص بوده است؛ اما امیرالمؤمنین علی(ع) در هزار و ۴٠٠ سال پیش، خطبه‌ای در این‌باره ایراد کرد که هنوز هیچ دانشمندی نتوانسته برای صدور نظریه‌ای هم‌پای این خطبه اقدام و به این زیبایی، پیدایش جهان آفرینش را تبیین کند. 

چون این خطبه از علم الهی امام سرچشمه می‌گیرد و نه تنها هیچ ایرادی به آن وارد نیست، بلکه هرچه علم دانشمندان بیشتر پیشرفت می‌کند، به حقانیت این نکات علمی درباره پیدایش جهان آفرینش افزوده می‌گردد.

ایکنا ـ لطفاً به قسمتی از نهج‌البلاغه که چگونگی آغاز جهان آفرینش را بیان می‌کند، بپردازید.

امیرالمؤمنین(ع) در خطبه اول نهج‌البلاغه می‌فرماید: «خداوند متعال خلقت را آغاز کرد و موجودات را آفرید. بدون نیاز به فکر و اندیشه و استفاده از تجربه‌ای، بی‌آنکه حرکتی ایجاد کند و یا تصمیم مضطرب در او راه داشته باشد. برای پدیدآمدن موجودات، وقت مناسبی قرار داد و موجودات گوناگون را هماهنگ کرد و در هر کدام غریزه خاص خودش را قرار داد و غرایز را همراه آنان گردانید. 

خداوند پیش از آنکه موجودات را بیافریند، از تمام جزئیات و جوانب آن‌ها آگاهی داشت. حدود و پایان آن‌ها را می‌دانست و با اسرار درون و بیرون پدیده‌ها آشنا بود.»

اکنون وارد مسائل علمی‌تر می‌شویم: «سپس خدای سبحان طبقات فضا را شکافت و اطراف آن را باز کرد و هوای به آسمان و زمین راه‌یافته را آفرید و در آن آبی روان ساخت؛ آبی که امواج متلاطم آن شکننده بود که یکی بر دیگری می‌نشست.»

پس یکی از علومی که در نهج‌البلاغه وجود دارد، درباره آغاز آفرینش است؛ اما فقط این نیست. علوم نهج‌البلاغه به این موضوع، منحصر نمی‌شود؛‌ اینکه دنیا چطور شروع شده، ما در دنیا چطور باید زندگی کنیم، آینده دنیا چقدر زیبا، نورانی و طلایی است و…، تمام این‌ها مطالبی‌ست که در نهج‌البلاغه بیان شده و ما با مطالعه آن و انس با این کتاب می‌توانیم به آن‌ها پی ببریم.

ایکنا ـ لطفاً شگفتی‌های علمی نهج‌البلاغه را تبیین کنید.

منظور از شگفتی‌های علمی نهج‌البلاغه، مطالب علمی‌ست که به آن‌ها در این کتاب اشاره شده و دانشمندان جهان کم‌کم پی بردند مطالبی که درباره زمین‌شناسی، نجوم، روانشناسی و… دارند، سال‌ها پیش از سوی امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه بیان شده است. 

مرحوم دشتی، از مترجمین نهج‌البلاغه به علوم روزی که امیرالمؤمنین(ع) به آن‌ها اشاره داشته‌، پرداخته است؛ یعنی اسم لاتین، اسم فارسی و موضوع آن علومی را که برای مثال در خطبه اول آمده، ذکر کرده است. او بیش از ۵۰ علم روز نهج‌البلاغه را که دانشمندان جهان اکنون در حال تخمین و بررسی آن‌ها هستند، فهرست می‌کند. 

من با بزرگان بیشتری که مشورت کردم، گفتند بیش از ۵۰ علم در نهج‌البلاغه وجود دارد که مرحوم دشتی به بسیاری از آن‌ها اشاره‌ای نداشته است؛ برای مثال علم اقتصاد، مدیریت و بسیاری از علوم دیگر.

در خطبه اولی که ترجمه مرحوم دشتی است، به چند علم اشاره شده، همچون sea logy یا دریاشناسی، علم کیماتولوژی یا موج‌شناسی، علم اتمولوژی یا بخار آب‌شناسی، علم پایتی‌تیسم یا ایزدشناسی و… .

اگر نهج‌البلاغه را فقط بر طاقچه‌های خانه بگذاریم و فقط گرد روی جلد آن را بگیریم، به خودمان و به نسل‌مان ظلم کرده‌ایم که اگر اهل نهج‌البلاغه باشیم، به بسیاری از سؤالات نوجوانان، جوانان و دانشمندان پاسخ می‌دهیم و علم بی‌پایان تشیع را به جهانیان ثابت می‌کنیم.

همان‌طور که گفتیم، در نهج‌البلاغه، شگفتی‌های علمی بسیاری وجود دارد. به قسمتی از آن که درباره ابتدای آفرینش و علوم روز بود، اشاره کردیم؛ اما یکی از ابعاد شگفتی علمی نهج‌البلاغه که بسیار هم جذاب است، اشاره به موجودات، یعنی حیوانات گوناگون و ویژگی‌های آن‌هاست.

برای مثال خوب است خطبه ۱۶۵ را که درباره شگفتی آفرینش انواع پرندگان، به‌ویژه طاووس و یا خطبه ۱۵۵ را که راجع به شگفتی خلقت خفاش بیان شده است، مطالعه کنیم.

همچنین امیرالمؤمنین(ع) در خطبه ۱۸۵ به خلقت چند موجود کوچک و ریز اشاره می‌کند؛ برای مثال مورچه و ملخ. بیانات ایشان درباره مورچه هم بسیار شیرین و هم بسیار دقیق و علمی‌ست. حضرت در قسمتی از این خطبه می‌فرماید: «اگر مردم در عظمت قدرت خدا و بزرگی نعمت‌های او فکر می‌کردند، به راه راست برمی‌گشتند و از آتش سوزان می‌ترسیدند؛ اما دل‌ها، بیمار و چشم‌ها معیوب است. آیا به مخلوقات کوچک خدا نمی‌نگرند که چگونه آفرینش آن را استحکام بخشید و ترکیب اندام آن را برقرار و گوش و چشم برای آن پدید آورد؟ استخوان و پوست متناسب خلق کرد؟ 

به مورچه و کوچکی جثه آن بنگرید که چگونه لطافت خلقت او با چشم و اندیشه انسان درک نمی‌شود. نگاه کنید چگونه مورچه روی زمین راه می‌رود و برای به دست آوردن روزی خود تلاش می‌کند، دانه‌ها را به لانه خود منتقل می‌کند و در جایگاه مخصوص نگه می‌دارد. در فصل گرما برای زمستان تلاش می‌کند و به هنگام درون‌رفتن، بیرون‌آمدن را فراموش نمی‌کند. روزی مورچه تضمین و غذاهای متناسب با طبعش آفریده شده است. خداوند منان از مورچه غفلت نمی‌کند و پروردگار پاداش‌دهنده محرومش نمی‌سازد، گرچه در دل سنگ سخت و صاف یا در میان صخره‌ای خشک باشد.» 

به این قسمت دقت کنید؛ چقدر امیرالمؤمنین(ع) اعضا و جوارح کوچک مورچه را زیبا توصیف می‌کند و می‌فرماید: «اگر در مجاری خوراک و قسمت‌های بالا و پایین دستگاه گوارش و آنچه در درون شکم مورچه از غضروف‌های آویخته به دنده تا شکم، به آنچه در سر اوست، از چشم و گوش اندیشه کنی، از آفرینش مورچه دچار شگفتی می‌شوی و از وصف او به زحمت خواهی افتاد؛ پس بزرگ است خدایی که مورچه را بر روی دست و پایش برپا داشت و پیکره وجودش را با استحکام نگاه داشت.»

پس کلام امیرالمؤمنین(ع) در بیان شگفتی‌های علمی بسیار زیبا، نافذ و شیرین است. بعضی وقت‌ها دانشمندان جهان وقتی مطلبی علمی را کشف می‌کنند، آن‌قدر بیان این کشف علمی سخت است که جز خود دانشمندان متوجه نمی‌شوند؛ اما مولا که امیر کلام است، دقیق‌ترین نکات علمی را آن‌قدر ساده، زیبا و جذاب بیان می‌کند که برای عموم انسان‌ها قابل فهم است.

این معجزه دیگری از کلام امیرالمؤمنین(ع) است. هر کسی توانایی این را ندارد که یافته‌های دقیق علمی را به زبان مردم عادی بیان کند. ایشان دقیق‌ترین یافته‌های علمی را به زبان مردم بیان و مردم را متوجه خداوندی می‌کند که خالق امیرالمؤمنین(ع)، تمام علوم و تمام این شگفتی‌هاست. 

چقدر خوب است که ما این موضوع را به گوش جوان‌ها، نوجوان‌ها، دانشمندان جهان، تمام ادیان، ملت‌ها و اقوام در همه هستی برسانیم که دین اسلام و اهل بیت(ع) تمام علوم مورد نیاز بشریت را دارند و اگر ما به قرآن، کلام امیرالمؤمنین(ع) و اهل بیت(ع) مراجعه کنیم، می‌توانیم به یافته‌های دقیق علمی برسیم و پاسخ پرسش‌های علمی خودمان را بگیریم. 

امیرالمؤمنین علی(ع) به علومی اشاره کرده است که ذکر آن‌ها در یک جلسه و یا حتی در چند جلسه نمی‌گنجد. درباره موضوعات تاریخی، اخلاقی، اعتقادی، توحیدی، انسان‌شناسی و موضوعات علمی نهج‌البلاغه، پایان‌نامه‌ها، مقالات و کتاب‌های بسیاری نوشته شده است که هنوز هم اگر بنویسیم، بسیار جای کار دارد؛ پس دین ما نیازها، پاسخ‌ها و معماهای علمی بشری را هم به خوبی می‌تواند پاسخ بدهد.

زهراسادات محمدی

انتهای پیام